v./m., 1. christelijke geestelijke orde (patroon Johannes de Doper) (e); 2. thans vereniging van adellijke personen voor liefdewerk(e).
(e) De johannieterorde stamt uit Jeruzalem, waar kooplieden uit Amalfi in 1048 nabij het H. Graf een ziekenhuis (gewijd aan Johannes de Doper) stichtten (begin 11e eeuw). De broederschap die dit ziekenhuis beheerde had als doel: verplegen en verzorgen van pelgrims, verbreiden van het christendom en zo nodig gewapenderhand verdedigen van de heilige plaatsen; leden waren ridders, priesters en dienende broeders. Saladin verdreef de orde uit Jeruzalem (1187). Na nog enkele verplaatsingen vestigde de orde zich op het eiland Rhodos (van 1317 -1522 sprak men van de Ridders van Rhodos). Inmiddels waren de bezittingen van de opgeheven orde van de tempelieren gevoegd bij die van de johannieters.
De orde was verdeeld in tongen (linguae) waarvan de gebieden vrijwel samenvielen met taalgemeenschappen; de tongen weer in (groot) prioraten, balijen en commanderijen. Toen Rhodos na hevige strijd in Turkse handen moest worden gelaten (1522), werd de zetel via Kreta en Sicilië in 1530 op het eiland Malta gevestigd, dat keizer Karel V aan de orde af stond. Vanaf dat moment ontstond de naam Maltezer ridders, die behouden bleef voor de rooms-katholieke tak van de johannieterorde. (Als gevolg van de Reformatie scheidde zich b.v. de protestants geworden Balije van Brandenburg af). Napoleon Bonaparte verdreef de orde in 1798 van Malta. Tsaar Paul I van Rusland ontfermde zich over de orde en werd grootmeester; vestigingsplaats werd Sint-Petersburg. Reeds in de Franse-Revolutietijd had de orde haar belangrijkste bezit verloren, dat weliswaar bij de Vrede van Amiens (1802) formeel werd teruggegeven, maar wat in feite niet gebeurde. In 1834 volgde de definitieve vestiging te Rome.
De protestantse Balije van Brandenburg werd in 1810 opgeheven, maar in 1852 door Frederik Willem IV van Pruisen weer opgericht. Op initiatief van prins Hendrik werd in Nederland een Commanderij Nederland van de Balije van Brandenburg opgericht (30.4.1909). Na de Tweede Wereldoorlog is deze uitgeroepen tot een onafhankelijke orde (Orde van Sint-Jan). Als lid worden toegelaten mannelijke leden van Ned. adel; zij dienen lid te zijn van een protestants kerkgenootschap. In 1952 werd een vrouwenafdeling opgericht. De naam werd door een KB van 10.9.1958 gewijzigd in Johannieterorde van Nederland.
De zetel is gevestigd te ‘s Gravenhage. Koningin Juliana is erelid, prins Bernhard landcommandeur, prinses Beatrix erecommandeur. De Ned. orde beschikt over een aantal eigen verpleegtehuizen, terwijl protestantse verpleegsters (A of B) johannieterzuster kunnen worden. Johannieterhelpsters zijn ingedeeld bij een der colonnes van het Rode Kruis Korps (zij dienen een cursus voor geestelijke vorming te hebben gevolgd).
LITT. E.A.van Beresteyn, De geschiedenis der Johanniterorde in Nederland tot 1795 (1934); J.W. Jongedijk, Ridderlijke orden in Nederland (1965); A.Wienand e.a., Der Johanniter-Orden, der Malteser-Orden (1970).
