[➝Gr. hypotheke, onderplaatsing, onderpand], v. (-theken), zakelijk recht op een bepaalde en daartoe nadrukkelijk verbonden onroerende zaak, ingeschreven schip of teboekgesteld luchtvaartuig van een ander dan de schuldeiser, ten einde daarop bij voorrang boven andere schuldeisers de schuld te verhalen (e):
1. — verlenen; met een — belast; tweede —;
2. geldsom, geldlening met een onroerend goed als pand; er rust een — op zijn huis; een — af lossen;
3. (metonymisch) morele verplichting, geestelijke belasting.
(e) Hypotheek is een accessoir recht en kan slechts bestaan in verband met de erdoor gewaarborgde schuld. Zakelijk zekerheidsrecht zonder bezitsoverdracht ontstond in het Romeinse recht op roerend goed: de betaling van de pachtsom werd gewaarborgd doordat de pachter zijn landbouwwerktuigen en vee verbond tot verhaal van de verpachter. In het oudvaderlands recht werd zulk een verband op roerend goed aangeduid als pand, terwijl ten aanzien van onroerend goed de naam hypotheek werd gebruikt.
In Nederland wordt hypotheek voor een bepaalde, in de akte te vermelden, som op een bepaalde zaak verleend bij notariële akte en wordt gevestigd door inschrijving in de openbare registers van het ➝borderel. Meer hypotheken op één zaak zijn mogelijk; de hypotheken hebben dan rang naar de dagtekening van de inschrijving in de registers (art. 1226 BW). In de hypotheekakte en het borderel worden (vrijwel) altijd ook opgenomen het ➝huurbeding, het beding van niet-➝zuivering, en het beding van eigenmachtige verkoop, het beding van art. 1223 lid 2 BW (dat bij luchtvaartuigen niet mogelijk is). Door de inschrijving kunnen deze bedingen ook tegenover derden (m.n. huurders en latere eigenaren) worden ingeroepen. Hypotheek geeft geen recht op eigendom der betrokken zaak (een speciaal beding daartoe is verboden) en evenmin op bezit of genot ervan; het geeft alleen een recht van voorrang boven alle andere schuldeisers op de opbrengst in een verkoop door de hypotheekhouder krachtens het beding van eigenmachtige verkoop, of krachtens executie. Bij schepen gaan enkele schulden, die een gevolg zijn van het gebruik van het schip, boven hypotheek.
Hypotheek kan niet alleen worden gevestigd op een zaak van de schuldenaar, maar ook op een zaak van een derde, die zijn zaak tot meerdere zekerheid van een schuld van de schuldenaar verbindt. Komt de schuldenaar zijn verplichtingen niet na, dan kan de hypotheekhouder, krachtens de grosse van de hypotheekakte, tot eigenmachtige verkoop in openbare veiling ten overstaan van een notaris overgaan krachtens het beding van art. 1223 lid 2 BW. Dit beding kan alleen gemaakt worden door een eerste hypotheekhouder en door een volgende hypotheekhouder voor het geval hij eerste in rang is geworden. Ten gevolge van o.m. gemeentelijke garanties naast de hypothecaire zekerheid (ter bevordering van het eigen woningbezit) is een hypotheek tot 90 % of meer van de geschatte opbrengst bij executie geen zeldzaamheid. Het Ned. hypotheekrecht wordt voor onroerende zaken voornamelijk geregeld in de artt. 1208—1268 BW, dat voor schepen in de artt. 318k—318p WvK en dat voor luchtvaartuigen in de artt. 10—15 Wet Teboekgestelde Luchtvaartuigen.
In België is de hypotheek geregeld door de wet van 16.12.1851, die onderscheidt tussen wettelijke, bedongen en testamentaire hypotheken; de laatstgenoemde wordt gevestigd door de erflater op een of meer onroerende goederen, bepaaldelijk aangegeven in het testament, als waarborg van de door hem gemaakte legaten (art. 43). Het recht is zakelijk (art. 41), ondeelbaar en volgt het goed in welke handen het ook gaat. De hypotheek moet opgeschreven worden voor een bijzonder ambtenaar, de hypotheekbewaarder of bewaarder der hypotheekregisters (art. 82). De dagtekening van de inschrijving geeft rang tegenover andere hypothecaire rechten op het gehypothekeerde goed (art. 80). De inschrijving moet bij vermindering of verdwijning doorgehaald worden, mits voorlegging van de authentieke akte of de uitgifte van deze akte of de uitgifte van een vonnis; bij uitzondering volstaat een letterlijk uittreksel (art. 92, 93). Er is, evenals in Nederland, hypotheek mogelijk op schepen, sinds 1948 kent België tevens hypotheek op vliegtuigen (Verdrag van Genève, 19.6.1948).
