Ned. gemeente in de prov. Noord-Brabant,
21,30 km2, 5550 inw., 59 % r.k., 27,5 % n.h. en geref., 13,5 % overige en g. kerkg. De gemeente omvat het stadje Heusden aan de Bergsche Maas en het Heusdenkanaal en de dorpen Doeveren, Hedikhuizen, Heesbeen, Herpt en Oudheusden. Bestaansbronnen zijn scheepsbouw, conservenindustrie, ateliers en kleine industrieën, drukkerij, uitgeverij, steenfabriek. Het stadje is oorspronkelijk omwald, de nieuwe woonwijken liggen buiten de wallen. In de Tweede Wereldoorlog werd Heusden zwaar getroffen. In 1968 is een begin gemaakt met een restauratieplan dat ca. 140 panden betreft, o.a. het stadhuis met carillontoren, de Catharijnekerk, de visbank (1796), standerdmolens, vestingwallen, bastions, ravelijnen en waterpoort. Er is een jachthaven.
GESCHIEDENIS. Ca.700 werd het gebied van Heusden bewoond door Frankische kolonisten. In 722 wordt de plaats vermeld als Hunsate super fluvium Mosam (Heusden boven de rivier de Maas). Van ca.825—1334 had Heusden eigen heren, die achterleenmannen waren van Kleef, dat Heusden in leen had van Brabant. De plaats werd in 839 door de Noormannen verwoest, maar herbouwd. In 1231 kreeg Heusden stadsrechten. Een opvolgingskwestie binnen de familie van Heusden had een strijd met Brabant tot gevolg.
Deze Heusdense kwestie leidde ertoe dat Heusden in 1322 tot een Hollands leen werd verklaard. Graaf Willem v van Holland verwierf Heusden in 1356 voor zijn hulp in de Brabantse successieoorlog. In 1420 erkende de stad Jacoba van Beieren als gravin van Holland. In 1569 werd Heusden veroverd door de Staatse troepen, maar het werd door de Spanjaarden heroverd. Na de Pacificatie van Gent (1576) stelde de stad zich onder bescherming van de Staten en behoorde sindsdien tot Holland. Heusden sloeg in 1672 een aanval van de Fransen af.
Het werd in 1794 door het ➝Bataafse legioen ingenomen en kwam in 1814 bij Noord-Brabant. In 1821 werd de stad ontmanteld. In de 19e eeuw leidde Heusden een kwijnend bestaan, mede veroorzaakt door de opheffing als vestingstad.
LITT. P.H.Winkelman, Heusden geteisterd en bevrijd (1950).
