[Lat. determinare, afbakenen], o., beschouwingswijze die inhoudt dat alle gebeuren in alle opzichten door oorzakelijkheid bepaald genoemd moet worden.
Er zijn verschillende vormen van determinisme. Zo is er een naturalistisch determinisme, te vinden bij veel romanschrijvers aan het eind van de 19e eeuw, dat de mens ziet als een produkt van zijn afkomst en omgeving. Er is een economisch determinisme, volgens welk de ideeën en handelingen van de mens bepaald worden door de economische omstandigheden. Er is een metafysisch determinisme, b.v. bij Spinoza, waarbij alles in de wereldgeschiedenis met noodzakelijkheid verloopt en alles in God begrepen is. Volgens het godsdienstig determinisme is God de bewerker van alles. En het natuurwetenschappelijk determinisme ziet de menselijke handelingen op dezelfde wijze gedetermineerd als de natuurwetenschappelijke processen.
Men onderscheidt verder een hard en een zacht determinisme. Het harde determinisme ontkent dat de mens verantwoordelijk gesteld kan worden voor zijn daden: hij is immers geheel door oorzaken die buiten hem opereren, gedetermineerd; moraliteit is dan ook een illusie. Het zachte determinisme geeft dit gedetermineerd zijn toe, maar wil de menselijke verantwoordelijkheid handhaven, omdat de problematiek van vrijheid en verantwoordelijkheid zich op een ander niveau bevindt dan de vraag van het al of niet gedetermineerd zijn van de mens. Vrijheid betekent bovendien geen onbepaaldheid en willekeur, maar bepaaldheid door principes en ze houdt rationele overweging in. De afwijzing van het determinisme duidt men doorgaans als indeterminisme aan, vrijheid van de wil.
LITT. Ph.Kohnstamm, Vrije wil of determinisme? (1947); J.J.Poortman, Indeterminisme of determinisme? (1949); G.Frey, Erkenntnis der Wirklichkeit (1965); M.R.Ayer, The refutation of determinism (1968); S.Hook (red.), Determinism and freedom in the age of modern Science (1970).
