Grieks filosoof, *ca.470 v.C. Abdera, ♱ca.370 v.
C. Demokritos was misschien leerling van Leukippos en wordt beschouwd als vader van het atomisme. Zijn leer is bekend o.a. uit een uiteenzetting van Aristoteles. Demokritos was materialist. Hij nam twee beginselen aan: het Volle en het Ledige. Het Volle bestaat uit een oneindige veelheid van kleine lichamen; deze zijn ondeelbaar (Gr. atomos), niet waarneembaar en verschillen niet in kwaliteit; zij onderscheiden zich enkel van elkaar door vorm, grootte en ligging ten opzichte van het Ledige. Het Ledige is de ruimte waarin zich de beweging van de atomen afspeelt.De atomen immers zijn van nature en dus noodzakelijk in beweging. Wanneer zij op elkaar stoten, ontstaan de individuele wezens binnen de kosmos. Alle worden, vergaan en veranderen zijn dan ook uitsluitend een samentreffen en uiteenvallen van atomen. Dit proces verloopt zuiver mechanisch: van een doelgerichtheid is geen sprake. In later tijd zou Epikouros zijn fysica op Demokritos’ atoomleer baseren. Ook van het kennen geeft Demokritos een mechanische verklaring.
Van de dingen (d.i. van de conglomeraties van atomen) scheiden zich beelden, afbeeldingen af, die zich in de kenorganen drukken. De ter beschikking staande gegevens zijn onvoldoende om de ethiek van Demokritos in verband te brengen met zijn fysica. Het hoogste goed ziet hij in de tevredenheid of de gemoedsrust (euthumia): het komt er voor de mens op aan bij zijn handelen steeds datgene te kiezen, wat tot deze gemoedsrust bijdraagt. Omdat deze tevredenheid een toestandis van de ziel, acht Demokritos de geestelijke genietingen het hoogst. Zijn ethiek is daarom wel hedonistisch, maar mist het lichamelijke aspect dat aan de cyrenaici en (in mindere mate) aan Epikouros’ leer eigen is. Uitgaven: Die Fragmente der Vorsokratiker II, door Diels-Kranz (1960); Democritea, door S.Luria (1970).
LITT. C.Bailey, The Greek atomists and Epicurus (1928; herdr. 1964); A.G.M.van Melsen, Het wijsgerig verleden der atoomtheorie (1941); D.J.Furley, Two studies in the Greek atomists (1967); Th. A.Cole, Democritus and the sources of Greek anthropology (1967).
