[Lat. deus, god], o., religieus-filosofische stroming in Europa in de 18e eeuw.
Het deïsme trachtte een verzoening tussen geloof en rede tot stand te brengen, door te zoeken naar de algemeen geldende, voor alle mensen identieke godsdienstige waarheden, die in elke godsdienst te vinden zijn, omdat ze tenslotte op de rede berusten. Dit was voor het deïsme de ‘natuurlijke’ godsdienst, de waarheid inzake God. Al wat verder tot de godsdienst werd gerekend, was te wijten aan illusie, onwetendheid of priesterbedrog. De ware godsdienst vindt het deïsme door redenering en onderzoek. De inhoud vormen het geloof aan God en de moraal.
1.Het godsbestaan is te bewijzen uit de doelmatigheid van de wereld; God heeft de wereld in werking gesteld en haar vervolgens aan haar eigen causaalmechanische wetmatigheid overgelaten; God grijpt in de loop der natuur niet in; daarnaast getuigen schoonheid en harmonie van de natuur van het bestaan van God;
2. De moraal: van nature kent de mens de grote geboden der naastenliefde. Deze zijn niet door het christendom gegeven, maar leven van de schepping af in ieder mens.
In zijn streven de godsdienst verstandelijk te benaderen en redelijk te verklaren, is het deïsme typisch een produkt van de Verlichting. Als vader, van het deïsme is te beschouwen John Toland, wiens Christianity de grondslag ervan vormt. Daarnaast waren de volgende geschriften van veel invloed: Herbert van Cherbury, De veritate (1625), T.Browne, Religio medici (1642), J.Locke, Reasonableness of christianity (1695), P.Bayle, Dictionnaire historique et critique (1695—97), A.S.Shaftesbury, Inquiry concerning virtue (1699).
De vrije gedachte in Frankrijk begon met deïsme:
Voltaire en Rousseau waren deïsten; hun opvatting werd echter, mét de godsdienst, verworpen door encyclopedisten zoals Diderot, D’Alembert en door materialisten zoals Holbach en De Lamettrie. Bij de Engelse deïsten verwierp Anthony Collins het wondergeloof en de overlevering, maar niet de godsdienst; Tindal, die alle geopenbaard geloof bestreed, zocht in de bijbel de natuurlijke godsdienst. In Amerika bestreed T.Payne in zijn Age of reason (1794—96) zowel het atheïsme als het wondergeloof en de kerkelijke dogma’s.
De invloed van het deïsme is ook elders te bespeuren: in Duitsland en in Nederland vindt men die in het praktische rationalisme, eigenlijk overal waar men een ‘christendom boven geloofsverdeeldheid’ wilde, dus tot diep in de 19e eeuw. Verscheidene vrijdenkers waren feitelijke deïsten.
Litt. J.M.Robertson, A history of freethought (1929); R.N.Stromberg, Religious liberalism in 18th century England (1953); W.Philipp, Das Werden der Aufklärung in theologiegeschichtl. Sicht (1963).
