[Lat. configuratio], v. (-s),
1. ruimtelijke rangschikking, b.v. van atomen in een molecule (e); relatieve stand van planeten en satellieten, aspect;
2. onderlinge verhouding of gesteldheid van zaken en toestanden;
3. wiskundig systeem van punten en lijnen (resp. vlakken) (e);
4. (luchtvaart) de stand van onderstel, kleppen, schroefinstelling e.d. van een vliegtuig op een bepaald moment.
SCHEIKUNDE
Onder configuratie verstaat men de ruimtelijke rangschikking van de atomen in een molecule. Neemt men b.v. een verbinding van de samenstelling CH. R11R2R3, waarin R1R2R3 verschillende substituenten zijn, dan kent men van deze verbinding twee ruimtelijke configuraties, die elkaars spiegelbeeld zijn. Het C-atoom denkt men zich in het zwaartepunt van een tetraëder en de substituenten in de hoekpunten van het tetraëder. Bepaling relatieve stereochemische configuratie.
Zowel de absolute grootte als het teken van de optische activiteit worden sterk beïnvloed door de groepen die om het asymmetrisch koolstofatoom zijn gerangschikt. Door vergelijking van het draaiingsvermogen kan men niet besluiten of twee asymmetrische verbindingen overeenkomende configuraties bezitten. Hiertoe moet men geschikt gekozen chemische omzettingen uitvoeren. Als uitgangspunt is het rechtsdraaiende glycerolaldehyde gekozen. Aan het rechtsdraaiende glycerolaldehyde kent men willekeurig onderstaande configuratie toe en duidt dit aan als D(+)-glycerolaldehyde. D heeft betrekking op de configuratie, + geeft aan dat de stof rechtsdraaiend is.
Door oxidatie van D(+)glycerolaldehyde ontstaat een optisch actief glycerolzuur, dat linksdraaiend is. Bij deze oxidatie heeft geen reactie plaatsgevonden aan het asymmetrisch C-atoom (C*), zodat verwisseling van groepen om dit C-atoom niet optreedt. Men neemt daarom aan dat het linksdraaiende glycerolzuur dezelfde configuratie heeft als het D(+)-glycerolaldehyde, zodat dit zuur als D(-)-glycerolzuur wordt aangeduid. Uit D(+)-glycerolaldehyde ontstaat het inactieve antiwijnsteenzuur en het linksdraaiende wijnsteenzuur. De relatieve configuratie van het linksdraaiende wijnsteenzuur wordt dus aangegeven door D(-)-wijnsteenzuur; de relatieve configuratie van het rechtsdraaiende wijnsteenzuur door L(+)wijnsteenzuur. De aanduidingen (+)-wijnsteenzuur en(-)-wijnsteenzuur hebben betrekking op de draaiingsrichting en niet op de configuratie.
Door röntgenografisch onderzoek van een kristal van het NA-Rb-zout van rechtsdraaiend wijnsteenzuur is de absolute configuratie van dit wijnsteenzuur bepaald. Deze blijkt identiek te zijn met de relatieve configuratie, die willekeurig was aangenomen.
Bij de rangschikking van groepen rondom een dubbele koolstofverbinding zijn er in sommige gevallen ook twee configuraties mogelijk, deze worden aangeduid als cisen trans.
Zowel in het aangehaalde geval van glycerolaldehyde als bij de cis-trans-isomerie zijn de configuraties stabiel en afzonderlijk isoleerbaar. Indien echter een ruimtelijke rangschikking van groepen gemakkelijk overgaat in een andere dan spreekt men van conformaties. B.v. in ethaan, CH3—CH3, kan men zich de volgende conformaties voorstellen. In de conformatie 6 liggen de H-atomen in elkaars schaduw, terwijl in 5 de H-atomen van de voorste CH3 steeds tussen twee van de achterste CH3 staan. Energetisch gezien is 5 het gunstigst. Bij kamertemperatuur echter is de rotatie rondom de centrale C— C-binding zeer gemakkelijk, zodat 6 en 5 steeds in elkaar overgaan.
Een ander bekend voorbeeld van verschillende conformaties wordt aangetroffen bij cyclohexaan. Deze zesring-koolwaterstof kan niet vlak zijn, de valentiehoek van koolstof is 109° 2l’ terwijl voor een vlakke zeshoek 120° vereist is. Het ontspannen molecuul is dan ook niet vlak. De vormen 7 en 8 noemt men de stoelvormen, 9 de bootvorm. De stoelvorm is energetisch gunstiger dan de bootvorm, men neemt ook aan dat cyclohexaanderivaten zich in de stoelconformatie bevinden. Een gedwongen bootconformatie komt o.a. voor in kamfer.
De vormen 7 en 8 kunnen in elkaar worden overgevoerd voor verwringen van het skelet. Men onderscheidt twee soorten H-atomen in de vormen 7 en 8. De gemerkte H-atomen in 7 noemt men equatoriale H-atomen, die in 8 axiale. Bij gesubstitueerde cyclohexaanderivaten is die stoelconformatie bevoordeeld waarbij het grootste aantal grote groepen zich in de equatoriale positie bevinden. Onderzoek naar de conformaties kan van groot belang zijn omdat de chemische reactiviteit van een groep in de axiale positie verschilt van die in de equatoriale.
wiskunde. In het platte vlak is een configuratie een stelsel van punten P en rechte lijnen l zodanig, dat door elk punt P evenveel lijnen l gaan en op elke lijn l evenveel punten P liggen. In de ruimte is een configuratie een stelsel van punten P, rechte lijnen l en vlakken cp, zodanig dat door elk punt P evenveel vlakken ዋ en evenveel lijnen l gaan, dat in elk vlak p evenveel punten P en evenveel lijnen l liggen en dat elke lijn l evenveel vlakken ዋ en evenveel punten P draagt. Een voorbeeld van een configuratie: Desargues, stelling van.
