eigenlijk: Komenskij,Johan Amos, Tsjechisch humanist en pedagoog, 28.3.1592 Niwnitz, ♱15.11.1670 Amsterdam. Comenius behoorde tot de Moravische broeders, studeerde theologie en bezocht resp.
Herborn, Heidelberg en Amsterdam. Naar zijn land teruggekeerd, moest hij ten gevolge van de Contrareformatie als predikant vluchten en begaf zich naar Leszno in Polen. Hier begon hij zijn grote werk, Didactica magna (1638), onder invloed van Johann Valentin Andreae, die hij vaak letterlijk volgde. Zijn schoolboeken waren in handen van duizenden: Orbis sensualium pictus (De zichtbare wereld; op grond hiervan kan Comenius de vader van het aanschouwelijk onderwijs worden genoemd), Janua linguarum reserata, Atrium, Thesaurus, hebben als methode voor het taalonderwijs grote betekenis. Ook begon hij aan zijn Pansofia (Alwijsheid), een encyclopedische samenvatting van al het weten. Van 1642-48 was Comenius in Zweden, maar daarna keerde hij naar Leszno terug, waar hij de laatste bisschop werd van de broedergemeente.
Hij geloofde op grond van profetieën, dat de ondergang van de Rooms-Katholieke Kerk en het huis Habsburg nabij was. In 1654 meende hij dat de heilzame wereldrevolutie gekomen was. De Zweden waren Polen binnengevallen en hij ijlde naar Leszno terug, om er de stad als offer van de haat van de Polen tegen de broedergemeente te zien vallen, waarna de gelovigen, van alles beroofd, uiteen werden gedreven. Comenius vond een schuilplaats te Amsterdam, waar hem een leerstoel aan het Atheneum werd aangeboden, die hij echter afwees. Hier verscheen in 1657 een grote uitgave van zijn werken. Comenius is begraven te Naarden, waar een Comeniusmuseum is ingericht.Comenius wilde het onderwijs laten samengaan met de opvoeding, ook voor de brede massa.
Wijsheid moet niet geput worden uit boeken, maar door het kennen der dingen zelf moet men leren. Aanschouwing kan daarbij de werkelijke dingen vervangen. Het onderwijs moet tevens opvoeden. Zijn belangrijkste werk is de Pampaedia (pas in 1935 ontdekt, uitg. in 1959). Uitgaven: Veškezéspisý (30dln. 1910 vlg.).
LITT. R.J.Limburg, De levende gedachte van Comenius (1950); K.Schalier, Die Pampaedie des J.A.Comenius (1959); J.Sadler, Comenius and the concept of universal education (1966); K.Schalier, Die Pädagogik des J.A.Comenius und die Anfänge des päd. Realismus im 17. Jahrhundert (2e dr. 1967); W.Rood, Comenius in the low countries (diss. 1970).
