[Gr. kata, omlaag, kymbe, hol], v./m. (-n), onderaardse gang met spelonken, gewelven en groeven, m.n. als begraafplaats van de eerste christenen in Rome ; de catacomben van Parijs, de onderaardse steengroeven aldaar, waarin de geraamten en beenderen bij de opruiming van kerkhoven werden verzameld.
Met de naam catacomben werd oorspronkelijk bedoeld een laaggelegen terrein aan de Via Appia, even buiten het oude Rome bij de kerk van San Sebastiano, waar de eerste begraafplaats van dit type is gevonden. Alle soortgelijke begraafplaatsen werden later catacomben genoemd. Zij worden in verscheidene streken van het Romeinse Rijk, o.a. in Noord-Afrika, op Sicilië, op Sardinië en bij Napels, maar vooral in de nabijheid van Rome aangetroffen. Zij bestaan uit een terrein, dat onder de grond werd uitgedolven tot een doolhof van gangen, die zich in drie tot vijf verdiepingen onder elkaar uitstrekken. In de wanden van de gangen zijn horizontale nissen (loculi) afgesloten met een marmeren plaat, waarin de doden (joden, christenen o.a.) werden begraven. De gangen zijn hier en daar tot krypten of zgn. cubicula verruimd.
Belangrijke personen werden in nisgraven (arcosolia) bijgezet. De catacomben stonden als begraafplaatsen onder bescherming van de Romeinse wetten en dienden daarom tijdens de christenvervolgingen als toevluchtsoord. De oudste catacomben stammen uit de 2e eeuw. De decoratieve elementen bestaan o.a. uit bloemenkransen, wijngaardranken, kinderfiguren, koppen, vissen, vogels en aan de nieuwe godsdienst, soms ook aan de antieke mythologie, ontleende symbolen en emblemata; te zamen de voornaamste documenten van de oudchristelijke iconografie. Het aantal bekende catacomben is aanzienlijk: in Rome ca. 50, o.a. die van San Callisto, San Sebastiano, Santa Domitilla, Santa Priscilla. De in 1956 ontdekte catacombe bij de Via Latina ten zuiden van Rome uit de 4e eeuw is zeer rijk aan goed bewaarde muurschilderingen.
Na de christianisering van Rome sinds de 4e eeuw geraakten de catacomben in onbruik en vergetelheid. In de 19e eeuw werden zij systematisch onderzocht. Grote verdiensten verwierven hierbij G.B.de Rossi en J.Wilpert.
LITT. G.B.de Rossi, La Roma soterranea cristiana (4 dln. 1864-77; herdr. 1966); J.Wilpert, Die Malereien der Katakomben Roms (2 dln. 1903); P. Styger, Die römischen Katakomben (1933); A.Ferrua, Le pitture della nuova catacomba di Via Latina (1960); E.Bock en Rudolf Goebel, Die Katakomben (1961); P.Testini, Le catacombe e gli antichi cimeteri cristiani in Roma (1966).
