grootste schoenproducent ter wereld, opgericht door Tomaš Bat’a. In de jaren twintig werden ook schoenfabrieken buiten Tsjechoslowakije gebouwd.
In 1939 was Bata een bedrijf met meer dan 30000 werknemers, die meer dan 200000 paar schoenen per dag produceerden.De enige zoon van Tomaš Bat’a, Thomas J.Bata, had in 1939 het hoofdkwartier van het concern overgeplaatst naar Canada. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten de bedrijven door communicatiemoeilijkheden hun eigen verkooppolitiek, techniek en produktieprogramma bepalen. In 1943 werd in verband hiermee in Canada opgericht Bata Limited, tot 1962 geleid uit Batawa, Ontario, clearing-house voor uitwisseling van problemen en oplossingen, dat zich later meer op de lange-termijnproblemen, research, managementproblemen e.d. ging concentreren.
Na de Tweede Wereldoorlog moest de organisatie opnieuw worden opgebouwd; bovendien werden in 1947 de o.a. in Tsjechoslowakije, Polen en Joegoslavië gelegen bedrijven genationaliseerd en leidde J. A.Bata de bedrijven vanuit Brazilië. In 1946 werd Bata Development Limited (Londen) opgericht dat zich vooral concentreerde op de wederopbouw van de vele maatschappijen en korte-termijn problemen (verkoop, produktontwikkeling, managementtraining e.d.). Teneinde de communicatie te verbeteren werden de maatschappijen naar overeenkomstige geografische, economische en culturele karakteristieken in acht regio’s verdeeld, elk met een regionale coördinator. In 1965 werden de centrale activiteiten overgebracht naar het Bata International Center te Don Mills, Toronto, Ontario. Het concern is weer het grootste schoenconcern ter wereld, met niet alleen schoenfabrieken, maar ook b.v. huiden- en rubberverzamelcentra, leerlooierijen, textielfabrieken.
Het bestaat thans uit een netwerk van 102 onafhankelijke maatschappijen in 87 landen. In 1974 produceerden 85000 werknemers in ca. 90 fabrieken in 80 landen ca. 300 mln. paar schoenen per jaar. Te zamen met nog 40 mln. paar door andere fabrikanten vervaardigd, werden die via 200000 onafhankelijke detaillisten en ca. 5000 Batawinkels verkocht.
Typerend is het zgn. Batasysteem: het bedrijf wordt in kleine afdelingen opgesplitst, die geacht worden zelfstandig winst te kunnen maken en in de gemaakte winst of het verlies te delen. De leider van de afdeling wordt geacht zelfstandig koper en verkoper te zijn en geniet een zekere vrijheid voor de verwerving van grond- en hulpstoffen, bij de berekening van de prijzen daarvan en de bepaling van de prijzen waartegen hij zijn produkt aan andere afdelingen levert. Men onderscheidt drie soorten arbeiders:
1. zij die geen invloed op het afdelingsresultaat hebben, ontvangen een vast loon;
2. de afdelingschef ontvangt een winstaandeel dat tweemaal zo groot is als dat van de arbeiders uit de derde groep:
3. zij die worden verondersteld naast de chef het afdelingsresultaat te beïnvloeden.
Het Batasysteem wordt veel geprezen, maar ook wel als een met zeker raffinement veralgemeend stelsel van premies (de winsten en verliezen van de afdelingen zijn immers collectieve prestatiepremies) gekritiseerd, evenals het feit dat de zgn. vrijheid die chefs e.d. genieten maar zeer beperkt is en slechts binnen zekere grenzen geldt, wil een chaos worden voorkomen.
LITT. H.Dubreuil, L’exemple de Bat’a (z.j.); K. W.Hennig, Tomas Bata, eine betriebswirtschaftliche Untersuchung (1949).
