v., wetenschap die zich bezighoudt met de bestudering van bacteriën.
De ontwikkeling van de bacteriologie valt samen met die van de microscoop. Antonie van Leeuwenhoek wordt algemeen beschouwd als de vader van deze wetenschap. Hij verbeterde de toenmaals gebruikte vergrootglazen zodanig dat hij er (met 270-malige vergroting) voor het eerst bacteriën mee kon waarnemen (1683). Beroemd zijn zijn brieven aan de Royal Society, waarin hij minutieus zijn waarnemingen van de mondbacteriën beschrijft. Na hem is er een periode van stilstand geweest. In de eerste helft van de 19e eeuw ontbrandde de strijd over het ontstaan van deze levensvormen (zie generatio spontanea). Daarna kwam het werk van Cohn (1854) en van Nägeli, die systemen ontwikkelden die nog heden als grondslag dienen.
Als grondlegger van de fysiologie van de bacteriën wordt L. Pasteur beschouwd. Hij bewees dat bacteriën de oorzaak zijn van gistingsprocessen, en toonde aan dat bederf van wijn en bier door bacteriologische omzettingen wordt teweeggebracht. De apotheker Lemaire ontdekte de bacteriedodende kracht van carbolzuur (fenol), en trok de conclusie dat carbolzuur ook etteringen moest tegenhouden. Hierop steunend voerde J.A. Lister (1868) de antiseptische wondbehandeling in die een ommekeer in de chirurgie tot gevolg had en duidelijk bewees dat besmetting plaatsvindt door levende (micro-)organismen.
Davaine zag voor het eerst bacteriën in het bloed van aan miltvuur gestorven dieren (1850). Het bewijs dat deze ook de oorzaak waren van de ziekte leverde R.Koch (1876), die vijf jaar later de plaatcultuur-methode ontdekte, die het mogelijk maakte om bacteriën te isoleren en elke soort afzonderlijk als zgn. reincultuur te kweken.
Omstreeks 1850 kwam de techniek van het steriliseren bij 120 °C tot ontwikkeling. Samen met de technieken om bacteriën te kleuren (zie gramkleuring) werd het nu mogelijk de eigenschappen van de bacteriën nader te onderzoeken, en kon men de laatste slag toebrengen aan de leer van de pleomorfie, d.w.z. van de onbegrensde verandering der soorten. Sindsdien heeft de bacteriologie zich met grote snelheid ontwikkeld. Het onderzoek met betrekking tot de schadelijke werking van micro-organismen en de afweermiddelen van het menselijk lichaam daartegen nam gaandeweg zulk een omvang aan dat dit een afzonderlijk specialisme werd (zie immunologie).
Naast de ontwikkeling van de bacteriologie in de medische richting heeft de microbiologie een spectaculaire ontwikkeling doorgemaakt in de richting van de fysiologische microbiologie, de levensmiddelen-microbiologie, en de ecologische microbiologie. Belangrijke stappen in deze richting zijn gezet door M.W.Beijerinck en Winogradski. Deze slaagden erin door middel van selectieve ophopingsmethoden aan te tonen dat er onder de bacteriën een enorm aantal fysiologisch verschillende typen bestaat, gespecialiseerd op bepaalde chemische omzettingen. Van vele van deze specialistische vormen werden reincultures verkregen en op deze wijze werden b.v. de verschillende bacteriën van de stikstof kringloop aangetoond. Dit onderzoek naar de rol van de bacteriën bij de verschillende omzettingen in de grond en in het water is de start geweest van de ecologische microbiologie, die de rol van de bacteriën in het gehele ecosysteem als onderwerp heeft. Van veel nut is de recent ontwikkelde chemostaat, waarmee het mogelijk wordt bacteriën te bestuderen onder veel natuurlijker omstandigheden dan tot nog toe mogelijk was.
Door bacteriën in grote hoeveelheden te kweken in aangepaste voedingsmedia kon veel omtrent de fysiologie van deze organismen opgehelderd worden. Door de gemakkelijke kweekbaarheid en het zuivere materiaal waren bacteriën ideaal om te dienen als onderzoekingsmateriaal voor fysiologisch en biochemisch onderzoek, m.n. Escherichia coli leent zich hier uitstekend toe. Een groot deel van de moderne kennis omtrent fysiologie, biochemie en moleculaire genetica (o.a. de bouw van het DNA) is dan ook hieraan te danken.
