At'las1, m. (-sen) - 1. boek met geografische of andere kaarten; boek met afbeeldingen die bij de tekst van een werk behoren; verzameling prenten, portretten en tekeningen die betrekking hebben op (de geschiedenis van) een stad, een streek of een land (topografische, historische —): de — van Van Stolk (verzameling prenten van Rotterdam); letterkundige —, verzameling portretten en prenten betreffende de letterkundige geschiedenis.
De naam atlas dateert uit de 16e eeuw, toen G. Mercators Atlas sive cosmographicae meditationes defabrica mundi et fabricatifigura (1594) verscheen, en is ontleend aan een legendarische geleerde uit het koninkrijk Etrurië, die ook op de titelpagina is afgebeeld.
Een van de vroegste atlassen is het tweede deel van de Ptolemaiosuitgave van 1513 te Straatsburg, waarin 20 moderne kaarten voorkomen. Beroemd werd de atlas van Abraham Ortelius: Theatrum Orbis Terrarum (1570), eveneens de zeeatlas van Lucas Jansz Waghenaer: Spiegel der Zeevaerdt (1584) met 40 kustkaarten. Sindsdien nam de vervaardiging van atlassen een grote vlucht (voor de ontwikkeling zie cartografie), waarbij in de 17e eeuw Nederland onbetwist de leiding had (W.J.Blaeu, Janssonius, Barentsz, Colom, Goos, Haeyen). In de 19e eeuw stond Duitsland vooraan met Stielers Handatlas en Andrees Handatlas.
Men onderscheidt:
a. Topografische atlassen (handatlassen), waarin de geografische positie van oppervlakte-objecten en belangrijke geomorfologische kenmerken (gebergten, moerassen, enz.) aangegeven worden.
b. Schoolatlassen, met de nadruk op het onderwijselement, c. Nationale atlassen, die voor één land alle aspecten weergeven, die voor cartografische weergave in aanmerking komen.
d. Thematische atlassen, waarin de ruimtelijke verbreiding van bepaalde aspecten voorgesteld wordt.
e. Astronomische atlassen, welke sterrenkundige gegevens en kaarten bevatten.
Bekende hedendaagse uitgaven: Elandatlassen: Times Atlas of the World, door J.Bartholomew (sinds 1920), Atlas Mira, door A.Baranov (USSR; Engelstalige uitgave: 1966), Atlante Mondiale, door De Agostini (Italiaans, 3e dr. 1971), Der Grosse Bertelsmann Weltatlas (1972; geïnternationaliseerde atlas, in zeven landen, o.a. in Nederland, verschenen). Schoolatlassen: Schweizerische Mittelschulatlas, (Ed. Imhof), Oesterreichische Mittelschulatlas, door R.Slanar, De Grote Bos schoolatlas (47e dr. 1971). Nationale atlassen: Atlas van België (sinds 1950, losbladig), Atlas van Nederland (sinds 1963, losbladig). Thematische atlassen o.a. op fysischgeografisch gebied: Fiziko-Geografitsjeski Atlas Mira (1964). Astronomische atlassen: The Hubble Atlas of Galaxies (1961).
LITT. R.V.Tooley, Maps and mapmakers (1962); A.von Brandt, Werkzeug des Historikers (1963); L. Bagrow en R.A.Skelton, Hist. of cartography (1964); R.Habel, Ihr Atlas, Entstehung und Inhalt (1968).
