Ned. gemeente in de prov. Gelderland, gelegen op de Veluwe; 340,25 km2 (grootste Ned. gemeente na de Noordoostpolder), 130700 inw., 38% n.h., 18% r.k., 8% geref., 11% andere kerkg., 25% g. kerkg. (1971).
Behalve Apeldoorn met Het Loo (koninklijk paleis) omvat de gemeente de dorpen Beekbergen, Hoenderloo, Loenen, Lieren, Uddel en Hoog-Soeren, alsmede enige buurtschappen.Bijna ⅓ van de oppervlakte is cultuurgrond, waarvan ruim 60% grasland (m.n. ten oosten van het Apeldoornsch Kanaal). In de omgeving van Beekbergen en Lieren is pluimveeteelt. Het westen van de gemeente bestaat uit zandgrond met heuvels tot 100 m, bedekt met bos (ruim 40% van het gemeentelijke oppervlak) en heidevelden (ruim 15%). Apeldoorn is snel gegroeid (15500 inw. in 1880; 89000 inw. in 1950; 104000 inw. in 1960). Vooral de dienstensector (o.a. rijksdiensten) heeft hiertoe bijgedragen, al is ook de industrie nog steeds van belang. Het natuurschoon maakt van Apeldoorn een aantrekkelijke woonplaats; het vreemdelingenverkeer vormt een belangrijke bestaansbron.
De oude industrieën zijn hier gevestigd ten gevolge van de aanwezigheid van zuiver water (beken), o.a. papierfabrieken en wasserijen, zowel in de kern Apeldoorn als in de andere dorpen. In de 20e eeuw kwam een gedifferentieerde nijverheid op: o.a. chemische industrie (zeep, verf, inkt), geneesmiddelen, asbest, metaal, computers, rijwielen, instrumenten, tricotage en kokos. Na 1960 hebben zich een groot aantal rijksdiensten in Apeldoorn gevestigd, o.a. de Dienst Motorrijtuigenbelasting, TNO-instituten, Rijkscomputercentrum; daarnaast de verzekeringsmaatschappij Centraal Beheer. Apeldoorn heeft vele onderwijsinstellingen, o.a. de Christelijk Gereformeerde Theologische Hogeschool, een HTS voor autotechniek en de Ned. Politieacademie.
De kern Apeldoorn heeft dankzij een snelle stedebouwkundige modernisering nog maar weinig trekken van het oude dorpskarakter gehandhaafd. Apeldoorn is een verzorgingscentrum voor een groot deel van de Veluwe. Het is een belangrijk verkeersknooppunt (spoorlijnen, busdiensten). Het Apeldoornsch Kanaal, in betekenis achteruitgegaan (geringe breedte), is sinds 1970 voor de scheepvaart gesloten.
Apeldoorn bezit uitgestrekte recreatiegebieden. De bossen (omgeving van Hoenderloo, Beekbergen, Loenen en Hoog-Soeren) zijn voor het grootste deel eigendom van het Rijk, of koninklijke domeinen. Naast hotels en pensions zijn er veel vakantieoorden. Op kampeer- en vakantiehuisjes-terreinen bevinden zich ca. 20000 slaapplaatsen. Concentratiepunten voor dagtoeristen zijn b.v. Berg en Bos, de Julianatoren en het Prins Bernharddal.
Er zijn enige kastelen, o.a. Het Oude Loo (14e-15e eeuw) en Ter Horst te Loenen (16e eeuw). Bij de oude herberg Woeste Hoeve staat een verzetsmonument. Ten zuiden van het dorp Loenen ligt het natuurreservaat de Loenermark en het Loenense bos, eigendom van de gemeente Apeldoorn. Het paleis Het Loo is thans gedeeltelijk museum.
LITT. Apeldoorn, hoeksteen voor veler toekomst (1960); Apeldoorn in cijfers (3e dr. 1968); Apeldoorn, toen, nu en straks (3e dr. 1970).
GESCHIEDENIS.
Apeldoorn komt het eerst in 793 voor als villa Apoldro, waarschijnlijk aan de Grift gelegen. De nederzetting, die zich naar het westen uitbreidde en in 1295 als Apeldoorn voorkomt, ontwikkelde zich als kerkdorp in de buurtschap Orden. Hoewel Apeldoorn geen Hanzestad was, werden er in de 15e eeuw vergaderingen van de IJsselsteden gehouden ter voorbereiding van gemeenschappelijke acties. In 1629 werd Apeldoorn platgebrand door de Spanjaarden onder Salazar. Tijdens de Republiek was Apeldoorn een dorp in het landdrostambt Veluwe. In de 17e eeuw bezat Apeldoorn naast papiermolens ook enkele kopermolens.
Toen stadhouder Willem III door aankoop eigenaar van het voormalige jachtslot der Gelderse hertogen (thans Het Oude Loo) was geworden, liet hij in 1685 het huidige paleis Het Loo bouwen, dat van 1911-14 verbouwd werd. De lijfarts van Willem III, Walter Harris beschreef in 1699 de tuinen, die qua aanleg indrukwekkend geweest moeten zijn.
Het werd de zomerresidentie der Oranjevorsten; na haar troonsafstand verbleef koningin Wilhelmina er van 1948-6
2. Na restauratie wordt het Rijksmuseum Paleis Het Loo. Het Oude Loo werd in de 17e en in de 19e eeuw verbouwd en in 1904 door Cuypers gerestaureerd. Nog in de eerste helft van de 19e eeuw had Apeldoorn een agrarische economie gericht op zelfvoorziening met als voornaamste produkten rogge en boekweit. In de tweede helft van deze eeuw begon Apeldoorns ontwikkeling door de aanleg van het Griftkanaal (1824-29), het Apeldoornsch Kanaal (1859-69) en de spoorlijnen Amersfoort-Zutphen (1876) en Zwolle-Deventer (1887-88). Apeldoorn ontwikkelde zich tot een villadorp. Koning Willem III stichtte er in 1877 de eerste koninklijke Hogere Burgerschool.
LITT. C.J.C.W.H. Arnold, Apeldoorn in opkomst (1971).
