Versnelde seksuele ontwikkeling met als resultaat het bereiken van seksuele rijpheid in een morfologisch larvaal of juveniel stadium
Progenese is een vorm van heterochronie, d.w.z. evolutie door veranderingen in de snelheid of de timing van de ontwikkeling van verschillende onderdelen van het lichaam. Progenese is verwant aan neotenie, een proces waarbij de embryonale ontwikkeling vertraagd is, zodat afstammelingen van een soort als volwassene lijken op juveniele of zelfs foetale stadia van hun evolutionaire voorouders. Deze processen zijn ook in de evolutie van de mens erg belangrijk geweest.
Maar terwijl bij neotenie een algehele vertraging van de lichamelijke ontwikkeling bewerkstelligd wordt en de geslachtelijke ontwikkeling in een normaal tempo door loopt, wordt bij progenese de geslachtelijke ontwikkeling versneld terwijl de lichamelijke ontwikkeling normaal verloopt. Het eindresultaat is hetzelfde. Ook pedomorfose (stopzetten van de lichamelijke ontwikkeling in een juveniel stadium) heeft dit resultaat.
De term progenese wordt vooral gebruikt bij geleedpotige dieren die geslachtsrijp worden terwijl ze morfologisch nog larve zijn. Bij insecten wordt dit ook wel “prothetelie” genoemd. Bijvoorbeeld, verschillende soorten wantsen worden, vooral bij hoge temperaturen, geslachtsrijp in het laatste nymfestadium waarbij ze korte vleugels ontwikkelen (zogenaamde brachyptere vormen). Progenese wordt ook als verklaring gegeven bij bladluizen die een juveniel uiterlijk behouden, geen vleugels krijgen maar zich desondanks al (parthenogenetisch) voortplanten. Extreme progenese treedt op bij sommige mijtensoorten die de larvale ontwikkeling versneld doorlopen terwijl ze nog in het lichaam van de moeder verblijven en vaak tevoorschijn komen door de moeder op te eten.
De sterke verkorting van de levenscyclus die progenese bewerkstelligt, wordt gezien als een levenscyclusstrategie geassocieerd met snelle kolonisatie, exploitatie van voedselrijke habitats en parasitisme.
