Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

De (Herv.) St.-Bartholomeuskerk in Schoonhoven

betekenis & definitie

De (Herv.) St.-Bartholomeuskerk (Haven 84) is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor en zijkoren, en een forse ingebouwde toren van drie geledingen met opbouw en tentdak. Deze in 1354 voor het eerst genoemde kerk kreeg de vorm van een kruiskerk na herstel van brandschade in 1375 en nadat het patronaatsrecht in 1395 aan de Duitse Orde was gekomen.

Van die opzet resteren de oostelijke delen van het transept en mogelijk nog delen van de oorspronkelijk vijfzijdige koorsluiting. Begin 15de eeuw werd het koor vergroot met zijkoren en voorzien van scheibogen op zuilen van Gobertangesteen.

Rond 1500 heeft men deze zijkoren verlengd. Begin 16de eeuw volgde de verhoging en verbreding van het schip, om aan te sluiten op het transept, en in 1658 werd het middenschip ten koste van de zijbeuken verbreed.

Het koor kreeg in 1650 een classicistisch zandstenen poortje. De oude consistorie (1566) aan de zuidzijde van het koor heeft men in 1777 vernieuwd.

De forse laat-gotische toren heeft een onderbouw uit het tweede kwart van de 15de eeuw. De eerste geleding met een plint van Gobertangesteen en een verdere opbouw van baksteen met speklagen van Ledesteen was vanwege verzakkingen in eerste instantie slechts voor de helft uitgevoerd.

In 1648-'50 heeft men de tweede geleding grotendeels te lood herbouwd en een classicistische derde geleding toegevoegd met ionische pilasters en hoekkolommen. Daaraan heeft ‘fabryk’ Cornelis Maartensz de Graaf gewerkt.

Ook het zandstenen dorische westpoortje dateert uit die tijd. Bij herstel na stormschade in 1747 kreeg de torenspits haar huidige vorm.

In de toren hangen klokken van Georgius (1416) en Thomas Both (1586).Een ernstige verzakking van de toren leidde tot de ingrijpende restauratie in 1928-'35, onder leiding van W. Kromhout, waarbij in de eerste travee van het schip een hoge schoorconstructie werd aangebracht. Hierbij verdwenen vier van de 17de-eeuwse toscaanse kolommen en verrezen classicistisch gecamoufleerde, maar in gewapend beton uitgevoerde, betonnen steunberen. Met behulp van betonnen scheibogen over deze kolommen kreeg de toren een soort luchtboogverbindingen met de vieringpijlers. Deze operatie maakte tevens de herbouw van de dwarsbeuk in bredere vorm noodzakelijk. Het beeldhouwwerk met evangelisten in de gevel van het noordtransept is vervaardigd door Th. van Reijn (circa 1935).

In de plinten van de vernieuwde noord- en zuidgevel van de zijbeuken zorgen vensters voor de lichttoetreding onder de inwendig geplaatste galerijen. In het koor moesten de ontwrichte kolommen worden hersteld. De zijkoren werden afgescheiden van het transept met muurwerk tot op halve kerkhoogte. In 1980-'82 heeft men de toren opnieuw gerestaureerd.

Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven en door vlakke zolderingen (zijbeuken en zijkoren). Onderdeel van de scheiding tussen koor en preekkerk is het bijzondere oxaal met rijk snijwerk in vroege renaissance-stijl (circa 1550-'55) en met vroeg-corinthische kapitelen en tussen twee bogen hangende ionische kariatiden. Op het fries en in de toogpanelen van de borstwering van de zangerstribune zijn scènes uit het Oude Testament en het leven van Christus afgebeeld. Aansluitend op het oxaal heeft men in 1646 herenbanken getimmerd. De zijbeuken bevatten galerijen met art déco-details (circa 1935, beeldhouwwerk Th. Vos).

Tot de kerkinventaris behoren verder een maniëristisch schippersbord (1613), een rijk uitgevoerd schuttersbord (1613), een tiengebodenbord (1614), een avondmaalsbord (circa 1614), een doophek (1625) en twee preekstoelen in Lodewijk XVI-stijl (beide 1777, Jan van der Linden). Verder zijn er grafzerken voor schipper Klaas Blom († 1613) en Olivier van Noort († 1627) de eerste Nederlander die om de wereld zeilde - en een rouwbord voor schout-bij-nacht Gerard Jan Vos († 1789).

< >