Woonhuizen. Veel woonhuizen zijn van het voor Ameland karakteristieke type commandeurshuizen.
Deze diepe eenlaagspanden hebben een zadeldak tussen puntgevels, voorzien van vlechtingen en twee lijsten vaak een tandlijst en daarboven een bloklijst. Binnen is de schouw tegen de voorgevel geplaatst, wat leidt tot een asymmetrische plaatsing van het zoldervenster.
Boven dat venster zit een hijshaak. Aan de andere zijde van het schoorsteenkanaal bevindt zich op die hoogte dikwijls een kleine lichtopening.
Niet zelden zijn de huizen dubbel uitgevoerd en hebben ze het karakter van een dwars huis. Het oudste huis, J.
Bakkerstraat 7 uit 1616, is door zijn fries met siermetselwerk in de gevel en bij de boogvullingen verwant aan de op Terschelling staande huizen. Het als museum ingerichte pand Oosterlaan 31 is inwendig gaaf bewaard gebleven.
Het werd in 1751 gebouwd voor commandeur Pieter C. Sorgdrager en loopt aan één kant lager door (‘lege weech’ of laagwand).
In het museum bevindt zich een uit de kerk afkomstige kajak (1857).
De afscheiding bij de ingang bestaat uit stukken van walviskaken.
Goede 17de-eeuwse voorbeelden van commandeurshuizen zijn: J.W. Burgerstraat 5 (1641), O.P.
Lapstraat 2 (1663), Burenlaan 13 (1664), Burenlaan 11 (1668), Zuiderlaan 13 (1670) en Westerlaan 2 (1675) - en uit de 18de eeuw Zuiderlaan 19 (1710), (1753), Burenlaan 15 (1718), Burenlaan 17 (1735), Westerlaan 3 (1721), Westerlaan 1 (1751), Oosterlaan 21 (1728), Oosterlaan 9 (1731), Oosterlaan 30 (1760) en Herenweg 12 (1779); de laatste met windveer. Voorbeelden van dubbele huizen zijn Westerlaan 21, met de jaartalankers ‘1708’ (links) en ‘1710’ (rechts), en J.
Bakkerstraat 13 (1764). Huizen met een laagwand zijn Oosterlaan 23 (1740) en Oranjeweg 3-5 (1755); de laatste heeft een afscheiding met stukken van walviskaken.
Bij Zuiderlaan 9 (1744) en Westerlaan 16 (1771) is de gevel asymmetrisch door het gedeeltelijk doorlopen van het dak aan de zijde van de gang (‘halve laagwand’). De traditionele wijze van bouwen vindt plaats tot ver in de 19de eeuw, zoals te zien is bij Zuiderlaan 6 (1850) en Oosterlaan 17 (1864).
Niet eilands van karakter zijn de middenganghuizen Burenlaan 21 (circa 1860) en Burenlaan 43 (circa 1890); het laatstgenoemde pand is een voorm. onderwijzerswoning.
