Boerderijen. Havelte heeft een groot aantal hallenhuisboerderijen, waarvan diverse met een oude kern.
Tot het midden van de 17de eeuw gaat de boerderij Overcingelaan 2 terug. Deze boerderij heeft een langgerekt voorhuis met opkamer annex bedstede, een bedrijfsgedeelte met dwarsdeel en een vrijstaande houten schaapskooi met midden-17de-eeuws ankerbalkgebint.
Voorbeelden van hallenhuisboerderijen met een 18de-eeuwse kern gedateerd met jaartalankers zijn Dorpsstraat 14 (1743), met dwarsdeel en bakhuis, Dorpsstraat 12 (1744), met twee dwarsdelen, bakhuis en schaapskooi, en Overcingelaan 1 (1759), met langgerekt voorhuis en haaks aangebouwde houten bijschuur. De laatste boerderij heeft in de topgevel een muuranker waaraan een uitstekend gesmeed jaartal is bevestigd.
Dat is ook het geval bij de topgevel van het woongedeelte van Dorpsstraat 3 uit 1779; boven de achterbaander van het bedrijfsgedeelte zijn de jaartalankers ‘1791’. De in de kern 18de-eeuwse, deels onderkelderde en met langsdeel uitgevoerde boerderij Overcingelaan 5 is in 1970 vanuit Tweeloo (gemeente Meppel) naar Havelteovergeplaatst.
Een 18de-eeuwse kern hebben verder nog Van Helomaweg 23, uitgevoerd met houten voorschot, en mogelijk ook de keuterij Dorpsstraat 1 met dubbel woongedeelte. Van rond 1800 dateren de keuterij Kosterijstraat 1, de boerderij Van Helomaweg 31 met bijschuur en in het voorhuis een opkamer met bedstedenwand, en Van Helomaweg 25 met de jaartalankers ‘1804’.
De uit 1816 daterende hallenhuisboerderij Dorpsstraat 4-6 (1816) heeft een deels onderkelderd, naar links uitgebouwd woongedeelte en een bedrijfsgedeelte met dwarsdeel. Op het erf staan een bakhuisje en een houten schaapskooi op bakstenen voet.
Andere voorbeelden van hallenhuisboerderijen met dwarsdeel uit het begin van de 19de eeuw zijn Van Helomaweg 27-29 (1817), met tegeltableaus in de woonkeuken, Van Helomaweg 2 (1823), met dubbel voorhuis en bakhuisje, en Boskampsbrugweg 15 (1832), met hoekbaander.
Rond 1860 gebouwde boerderijen met een dwars geplaatst (deels onderkelderd) voorhuis zijn: Wartena (Raadhuislaan 13), met dwarsdeel en stookhok, Rijksweg N.Z. 13, met omlijste ingang en langsdeel, en Rijksweg N.Z. 14-15, met langsdeel, bijschuur en varkenshok.
Bij de laatstgenoemde boerderij staat het voorhuis vóór een oudere boerderij en is het bovenlicht van de ingang voorzien van een gietijzeren ornament in de vorm van een paard. Een deels onderkelderd, dwars voorhuis hebben ook Rijksweg N.Z. 7 (1864) vóór een oudere boerderij met langsdeel - en Oosterweidenweg 1 (circa 1875).
Anders van opzet zijn de uit 1863 daterende krimpenboerderij Oosterweidenweg 4 en de met ingezwenkte lijstgevel uitgevoerde kop-rompboerderij De Wal (Van Helomaweg 3), waarvan het bedrijfsgedeelte met langsdeel is voorzien van een sluitsteen met het jaartal ‘1861’. Laat-19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwarsdeel en deels onderkelderd woongedeelte zijn De Hilde (Kosterijstraat 2; circa 1885), met hoekbaander, bakhuisje en houten schaapskooi op bakstenen voet, en Osseweidenweg 1 (1898).Voorbeelden van vroeg-20ste-eeuwse ontginningsboerderijen voornamelijk uitgevoerd met dwarsdeel zijn de krimpenboerderij Oosterweidenweg 9 (1905), de forse boerderij Wilhelminahoeve (Meenteweg 7; 1913) met langsdeel, de keuterij Dorpsstraat 10 (circa 1915) en verder de boerderijen Van Helomaweg 17 (circa 1920), met twee dwarsdelen, De Weide Hoek (Meenteweg 2-3; 1923), met ouderwoning, en Meenteweg 1 (circa 1930) met bakhuis.
