Heilige, als bisschop van Maastricht op Pinkstermaandag 13 Mei 384 aldaar overleden na de verplaatsing van den zetel van Tongeren. Zijn graf, sinds ca. 560 in de door Monulphus gebouwde St.
Servaaskerk, werd centrum eener vereering, welke zich verbreidde over de Nederlanden, Duitschland tot in Polen en over Frankrijk tot in Portugal en Italië, ten gevolge van huwelijken van vorstelijke personen uit onze streken, en de weelderige legenden in het Latijn en de volkstalen (in het Nederlandsch van Hendrik van Veldeke, zie ➝ Servaes). Die legenden hebben het bericht van Gregorius van Tours over Rome-reis, verschijning van St.
Petrus, dood (Hist. Franc.
II, 6) en sneeuwwonder op het graf (De gloria conf. 72) van „Aravatius” als uitgangspunt en hebben haar stempel gedrukt op de iconographie. Deze beeldt S. af met den sleutel, die hem door St.
Petrus in een vizioen te Rome was geschonken, ook met Anna-te-drieën als bloedverwant van Christus of met een adelaar boven het hoofd. De draak aan zijn voeten verzinnebeeldt de door hem bestreden Ariaansche ketterij.Als historisch erkent men de berichten van Athanasius over Sarbatios (= Servatius), bisschop uit Gallië, die den brief der synode van Sardica (343) mede onderteekende en onder de gezanten behoorde van den usurpator Magnentius naar Constantius II (Apologia c. Arianos, cap. 50; Apol. ad imper. Const., cap. 9). Met Phoebadius van Agen was hij de leider der orthodoxen op de synode van Rimini (359), maar aanvaardde ten slotte door misleiding of gebrek aan kennis de dubbelzinnige formule, die ook semi-Ariaansch kon verstaan worden, dat de Zoon niet een schepsel is als de andere schepselen (Sulp. Severus, Chron. II, cap. 43-44).
Van S.’ werkzaamheid in zijn eigen bisdom zijn geen bijzonderheden met zekerheid bekend. Dit neemt niet weg, dat hij de eerste ons bekende geloofsverkondiger is geweest op het grondgebied van tegenwoordig Nederland en de eerste bisschop. Zijn werk is echter grondig verwoest door de barbareninvallen van omstreeks het einde der 4e eeuw en moest in den loop van de 6e e. opnieuw begonnen worden.
De te Maastricht bewaarde relikwieën (altaarsteen, beker, sleutel, gewaad, reis- en bisschopsstaf) zijn van twijfelachtige echtheid; resten van het gebeente worden bewaard in de „noodkist”, een prachtig schrijn van ca. 1165. Feestdag 13 Mei (ijsheilige). In 1937 grandiooze ➝ „heiligdomsvaart”, die veel bijdroeg tot opleving der vereering. Prachtige beelden van S. van Ch. Vos op de oude Maasbrug en de fontein op het Vrijthof.
Lit.: B. Vlekke, St. S. de eerste Ned. bisschop in historie en legende (1935), alwaar volledige lit.
J. Tesser.