(econ.) noemt men het verschijnsel der toenemende vervanging van de menschelijke arbeidskracht door machines en technische hulpmiddelen. Gewoonlijk wordt de m. beschouwd als een nevenverschijnsel, zoo niet als de kern der zgn. rationaliseering. In wezen is dat niet geheel juist.
Hoewel m. met rationaliseering kan samenhangen, is ze daarmede niet noodzakelijk verbonden. Zij is daarin slechts als middel bruikbaar. De m. is een uitvloeisel uit de tendens naar kostenverlaging en massa-voortbrenging.
Economisch gezien verhoogt ze de aan de onderneming verbonden risico’s door een zekere mate van specialiseering, die productie-omstellingen belemmert en tegelijkertijd het afzetterrein inkrimpt, in dien zin, dat hoe langer hoe minder variatie in de productie mogelijk wordt en door de uit de m. volgende toename van de vaste kapitalen. Daartegenover staan uiteraard ook econ. voordeelen zooals kostenverlaging en versnelling der productie. Sociaal werkt de m. door verlaging der productiekosten en den prijs der verschillende behoeftebevredigingsmiddelen een zekere welstandsvermeerdering in de hand; hoewel er inderdaad aan mag worden getwijfeld of de op den korten duur blijkende kostenverlaging wel een kostenverlaging is en op den langen duur niet een kostenvermeerdering beteekent.
De sociale nadeelen der m. mogen niet worden onderschat. Ze zijn 1° van psychischen aard: de monotoniseering van den arbeid doet de belangstelling verminderen en werkt op den duur deprimeerend;
2° van sociaal-economischen aard: de uitschakeling van de arbeiders door de machine wordt slechts ten deele goedgemaakt door de inschakeling dier arbeiders in nieuwe bedrijven.
Verschillende maatregelen worden getroffen om deze nadeelen op te heffen, o.a. verkorting van arbeidsduur, verbetering der arbeidsomgeving, aankweeking van belangstelling voor cultureele ontwikkeling, vroegere pensionneering van arbeiders. Soms zelfs tracht men de mechaniseering te beperken. Een voorbeeld hiervan zijn de maatregelen getroffen in de Ned. sigarenindustrie ter beperking van machines. ➝ Rationalisatie.
Lit.: Mallée, Gedachten over rationalisatie, mensch en maatschappij (1933); M. J. H. Cobbenhagen, Rationalisatie en Werkloosheid (1934); id., Economische oorzaken van dc moderne werkloosheid (sociale week Rolduc, 1936); id., Het vraagstuk van de werktijdverkorting (1935).
C. Janssens.