Graaf van Nassau, prins van Oranje (sinds 1618); zoon van Willem van Oranje en Anna van Saksen. * 13 Nov. 1567 te Dillenburg, ✝ 23 April 1625 te Den Haag.
A) Politiek. Op negenjarigen leeftijd naar de Nederlanden gekomen, en van 19 April 1583 tot 19 September 1584 student te Leiden, volgde Maurits in 1585 zijn vader als stadhouder in Holland en Zeeland op en werd daar kapitein-generaal en admiraal-generaal. In 1590 stelden ook Utrecht, Gelderland en Overijsel en in 1620 Groningen en Drente hem tot stadhouder aan. Maurits bemoeide zich met de militaire zaken, terwijl Oldenbarnevelt de staatkundige aangelegenheden behartigde. De verstandhouding tusschen beiden was tot den tocht naar Vlaanderen (1600) goed, doch werd daarna steeds slechter. Het verschil in inzicht over het sluiten van het Bestand droeg het zijne daartoe bij. De tegenstelling spitste zich zoo toe, dat Maurits, die zich door godsdienstige en staatkundige beweegredenen tot de Contra-Remonstranten voelde aangetrokken, weldra als hun hoofd de leider werd van het verzet der Generaliteit tegen de meerderheid der Staten van Holland onder aanvoering van Oldenbarnevelt. Als machtig wapen beschikte M. hierbij over het leger, dat, grootendeels uit vreemdelingen bestaande, op zijn hand was. Door het eigenmachtig afdanken der waardgelders te Utrecht, door het verzetten der wet in vsch. steden, wist hij ieder verzet te onderdrukken en bezat nu sinds 1618, ofschoon oogenschijnlijk zijn bevoegdheid hetzelfde bleef, een onbepaalde macht. Hij was nog maar in schijn dienaar der Staten, in werkelijkheid echter souverein. Aan den gebrekkigen staatsvorm werd niets veranderd. Maurits’ partij wilde haar revolutie doen doorgaan voor een restauratie, de vroegere regeeringspersonen kregen de schuld der gerezen geschillen, niet het regeeringsstelsel. Dit verklaart de meedoogenlooze hardheid, waarmede tegen Oldenbarnevelt is opgetreden. M. werd na den dood van Philips Willem (28 Febr. 1618) prins van Oranje. J. J.M. Cornelissen.
B) Krijgskundig. Als opperbevelhebber van alle troepen, uitgezonderd de Friesche, was M. de uitvoerder der krijgsplannen, die in overleg met de Staten-Generaal opgemaakt werden, waarbij M. voorzichtiger te werk ging dan zijn lastgevers. Hij hervormde het leger met medewerking van stadhouder Willem Lodewijk en Simon Stevin. Militaire rechtspraak, opleiding van officieren en vestingbouwkundigen, brugslag, rijkunstig onderricht, artilleriebewapening, vervoer te water en belegeringstactiek hadden zijn bijzondere aandacht. Exercitie, gevechtsoefening en graaf- en schanswerk voerde hij in. Legervermindering bracht een geregeld betaald staand leger met strengere tucht, waarbij nieuwere tactiek het nuttig effect vergrootte (i.p.v. massaopstelling de ondiepe slagorde; vermeerdering van liniën; kleinere doch vlotte eenheden). M. oefende een grooten invloed uit op het toenmalige krijgswezen en leidde buitenlandsche krijgskundigen op. Sinds 1590 in het offensief van uit de strategisch sterke basis Zeeland en Holland, vermeesterde hij tot het Bestand achtereenvolgens Breda, Steenbergen, de Bommelerwaard, Zutphen, Deventer, Delfzijl, Hulst, Nijmegen, Steenwijk, Koevorden, Geertruidenberg, Groningen, Rijnberk, Meurs, Groenlo, Breedevoort, Enschede, Ootmarsum, Oldenzaal, Lingen, Grave, Aardenburg en Sluis. Nadien bleef militair succes uit, terwijl enkele plaatsen verloren gingen. Voorzichtig en methodisch schakelde hij ongewisse kansen uit en waagde het leger niet in tochten ver buiten de basis en in veldslagen, die trouwens minder pasten in de tactiek dier tijden. Voor zoover op aandringen der Staten ondernomen, mislukten zij ook, behalve de overwinningen bij Turnhout (1597) en Nieuwpoort (1600). M. was edelmoedig tegenover zijn oorlogstegenstanders, een groot soldatenkenner en een groot stedendwinger, de hoogste eeretitel voor een veldheer van die dagen.
Lit. : J. W. Wijn, Het krijgswezen ten tijde van Prins Maurits (1934). Antoni