Men kan allereerst onderscheid maken tusschen tijd- en stukloon. Bij tijdloonen (dag- en uurloon) wordt de arbeider beloond naar den duur van zijn arbeidsprestaties, bij het stukloon naar de hoeveelheid en de hoedanigheid van de prestatie. Gedurende de laatste 30 jaren is men geleidelijk van tijdop stukloon overgegaan, uitgezonderd daar, waar de voordeelen van tijdloon bleven praevaleeren.
Dit was het geval bij kwaliteitswerk, waar opvoering van het tempo hooge onkosten kon veroorzaken; tevens bij niet gestandaardiseerden arbeid, omdat daar de berekening en administratie bijna ondoenlijk was, bijv. handarbeid, reparatiewerk, bouwwerk, enz.Het groote argument voor stukloon was de opvoering van de arbeidsprestatie. Dat dit bereikt werd, blijkt o.a. uit het feit, dat bij de invoering van den 8-uren dag als een der argumenten werd aangevoerd, dat in 8 uur evenveel gepresteerd werd als vroeger in 10 uur. De arbeider krijgt er belang bij hard te werken, de alg. kosten worden gedrukt, de loonkosten worden constant en de kostprijsberekening wordt betrouwbaarder.
In het begin heeft het stukloon veel spanningen en moeilijkheden veroorzaakt. Door de veel hoogere arbeidsprestaties liepen de loonen vaak zoo hoog op, dat de werkgevers de tarieven moesten verlagen. Dit wekte verzet. De vakbonden waren zeer tegen stukloon. Later is men op meer wetensch. wijze de arbeidsprestaties gaan meten, zoodat men ineens de topprestaties kon vaststellen. Dit heeft wel eenige rust gebracht.
Tot de op taxatie berustende stelsels behooren de premie-stelsels van Halsey en Rowan. De arbeider ontvangt daar een middelmatige belooning voor den tijd, waarin hij heeft gewerkt. Bij Halsey krijgt hij tevens een overeengekomen percentage op zijn tijdloon, gelijk aan het percentage, dat hij bespaard heeft op den normaal voor het werk gestelden tijd. Bij Rowan komt de extra belooning hierop neer, dat het loon van den benoodigden tijd vermeerderd wordt met hetzelfde percentage als waarmede de voor het werk gestelde tijd is verminderd.
De nieuwere stuk- en premiestelsels gaan uit van de nauwkeurige meting van de werkhoeveelheid met behulp van tijds- en bewegingsstudiën. De nieuwe methoden hebben ten doel alle voorwaarden scherp te controleeren, de taak in te stellen op de gemiddelde prestatie van een goeden arbeider en een goede prestatie te beloonen met een hooge verdienste.
Den meest markanten vorm van stukloon vindt men in het differentieele stelsel van Taylor. Hij stelde twee loonschalen op, één voor degenen, die beneden den standaard blijven, en één voor degenen, die er boven uit komen. De eerste groep haalt niet het loon van den daglooner, de tweede groep steekt 30-100% boven het gemiddelde dagloon uit. Taylor wilde met dit loonstelsel automatisch een selectie van arbeiders doorvoeren. Het is een zuiver stukloon, zoodat de werkman alle winst van den bespaarden tijd ontvangt. De werkgever heeft het voordeel op de vaste kosten. Dit stelsel heeft geen toepassing gevonden, omdat de selecteerende werking veel te scherp was. Een verbeterde variant bracht het Gantt-Bonus-systeem. Hierbij vormt een minimumloon de basis. Wie den standaard haalt (of meer), ontvangt het uurloon van den gestelden tijd plus een percentage-premie van den standaard-tijd. Het percentage varieert van 20%-50%. Een tweede variant is het Emerson-efficiency-systeem. De belooning geschiedt op basis van de efficiency. De efficiency bestaat in de verhouding van gestelden tijd en benoodigden tijd. Den laatsten tijd is het Bedaux-stelsel erg op den voorgrond getreden. Het doel is hier de verhooging der productie per man-uur en de verbetering der verhouding tusschen werkgever en werknemer. Het loon wordt hier gegarandeerd (garantieloon), hetgeen dus event. verminderingen verhindert. Op ingenieuze wijze wordt hier de prestatie per arbeider per minuut bepaald, terwijl in de meting van den normaaltijd de arbeidspsychol. factoren worden verdisconteerd. Ook hier bestaat een basisloon. Een afzonderlijke regeling is gemaakt voor leerlingen. De resultaten worden elken dag gepubliceerd en zijn dus voor de arbeiders controleerbaar. Het stelsel eischt een uitvoerige administratie, maar het verschaft tegelijk de juiste gegevens voor de kostprijsberekening.
Sinds de arbeid aan den transportband (➝ Loopende band) ingang heeft gevonden, is een reactie op het stukloon gekomen, omdat het tempo voor een geheele groep arbeiders op elkaar moet zijn afgestemd en omdat het tempo door de machine wordt aangegeven. Den laatsten tijd is ook hier het groepsstukloon weer ingevoerd. Als de groep sneller werkt, kan de band sneller loopen en worden de loonen ook hooger. Bedaux is een der voorstanders van stukloon aan den transportband.
Het stukloon- en premiestelsel heeft men thans over de heele wereld in de industrieele massaproductie doorgevoerd. Het verzet van de arbeiderskringen is wel iets geluwd, al strijden zij natuurlijk nog tegen de excessen, die zeker bestaan. In Sowjet-Rusland wordt het stukloon op rigoureuze wijze toegepast; de maximum- en minimum-belooning voor een zelfde soort arbeid loopt daar wel zeer uiteen.
Lit.: J. D. Wackwitz, Loonstelsels in theorie en praktijk (1933). de Quay.