Mineraal, kristalliseerend in het trigonale stelsel. De uit oplossingen en smelten zwevend gevormde k. hebben meestal den vorm van een zeszijdige bipyramide. De kwartskristallen, die op een vasten ondergrond zijn afgezet, bezitten bovendien nog het prisma.
Dikwijls treden combinaties met zeer veel vlakken op, vooral in de heldere, doorzichtige variëteiten, die de enantiomorphie der k. duidelijk laten zien. → Kristalstelsels stelt een zgn. linksch kwartskristal voor, waarbij links van de trigonale pyramide een tweetal vlakken ontwikkeld is, dat bij de zgn. rechtsche kwartskristallen rechts van de trigonale bipyramide wordt aangetroffen. De twee kristallen, hoewel dezelfde combinatie van kwartsvlakken vertoonend, zijn op geenerlei wijze met elkaar tot dekking te brengen. Tweelingvorming is bij kwarts zeer algemeen.
Kristalstelsels stelt een doordringingstweeling van rechtschen linksch-k. voor, vergroeid vlg. de zgn. Braziliaansche wet. Vgl. de volgende samenstellingen met Kwarts.
Bijzonder vlakkenrijk zijn de waterheldere, doorzichtige → bergkristal, de lichtbruine rookkwarts, de violette amethyst. In grofkorrelige aggregaten treden op: de rosé rozenkwarts en de melkachtige, troebele melkkwarts.
Al deze variëteiten en vooral de korrelige gewone gangkwarts treden op als bekleeding en opvulling van gangen en spleten in gesteenten, vooral in kristallijne schisten.
Andere meer zeldzame variëteiten zijn: de groene praseem, de gele citrien, de sapphierkwarts, waarin fijnvezelige krokydolieth (een blauwe hoornblende) een blauwen weerschijn verwekt. De sapphierkwarts is als „adelaarsoog” in den handel, verkleurt gemakkelijk tot het gele „valkenoog” en wordt ten slotte het goudgele, glanzende „tijgeroog”. Avertijn is rood iriseerend door blaadjes van ijzerglans.
Zie ook → Katoog. Gewone variëteiten zijn verder de ijzerkiezel, rood of geel gekleurd door ijzeroxyden, de bruine stinkkwarts, gekleurd door bitumineuze substantie. Hoornsteen is een dichte, harde variëteit met een effen, schelpachtige breuk.
Door sterke ijzerkleuring bruin, rood of geel gekleurde hoornsteen noemt men jaspis.K. is het meest voorkomende mineraal. Het treedt op als hoofdbestanddeel in zure stollingsgesteenten. In dieptegesteenten, als granieten, syenieten, is zij korrelig en stoffig ontwikkeld. In uitvloeiingsgesteenten als kwartsporphieren komt de k. voor in bipyramiden, die soms fraai magmatische corrosie vertoonen. K. is in klastische gesteenten zeer verspreid. Kwartszanden en kwartszandsteenen bestaan hoofdzakelijk uit korrels van k., kwartsconglomeraten uit fragmenten van k.
Chemisch is k. een siliciumoxyde met de formule SiO2, d.i. met 47 dln. Si op 53 dln. O2. Men kent k. in twee modificaties. Beneden 573° als het trigonale α-kwarts of lage kwarts, boven 573° als het hexagonale β-kwarts of hooge kwarts. Bij snelle afkoeling vormt de gesmolten k. het amorphe kwartsglas.
Dit is zeer onaantastbaar voor chemische reagentia en goed bestand tegen snelle temperatuurswisseling. Vandaar de toepassing van kwartsglas voor vaten en kommen, gebruikt voor nauwkeurige chem. proeven. K. wordt in vorm van zandsteen als bouwmateriaal, in den vorm van zand als vormzand in de gieterijen en in cement verwerkt. De meer zuivere kwartszanden worden verwerkt in de glasfabricatie, voor de vervaardiging van waterglas en kwartsglas. Oosterbaan.