(< Turksch-Tataarsch: Kazak = ononderworpen, vrij mensch). De K. vormden een sociale klasse in het Z. van Rusland; hun bestuur bestond uit een gekozen hetman, die werd bijgestaan door een Raad der Ouden (Starsjina); elk regiment werd bestuurd door den kolonel, bijgestaan door sotnik’s (centurion); elk dorp door een militairen ataman en een burgerlijken vojt (burgemeester); de verkiezingen hadden plaats door de algemeene rada (vergadering). Op het laatst van de 15e eeuw vereenigden zij zich tot verdediging tegen de Tataren, en vormden de verschillende K.-stammen.
Reeds onder Iwan den Verschrikkelijken werden K. gebruikt om de Russ. macht ook in Siberië uit te breiden. → Jermak. In Rusland onderscheidde men Don-, Zaparoger-, Astrakanen Koeban-Kozakken; in Siberië Oeral-, Siberische, Amoeren Transbaikal-Kozakken.Vooral de Zaparoger-Kozakken, genaamd naar de stroomversnellingen van den Dnjepr, speelden een belangrijke rol in de Russ. geschiedenis. Hun gebied behoorde in het begin der 16e eeuw aan Polen, dat een register instelde voor de K. De geregistreerden mochten hun land in eigendom behouden, ontvingen gage en deden hun geheele leven militairen dienstplicht. De niet-geregistreerde K. vormden een centrum te Sjetsj aan den Dnjepr en voerden strijd tegen de Turken. In de 16e eeuw vereenigden geregistreerde en niet-geregistreerde K. zich tegen Polen, vooral om godsdienstige redenen: de K. waren Orthodox en verzetten zich tegen toenemenden invloed van het Katholicisme. In 1648 streden de K. onder leiding van den hetman Bogdan Chmelnicky, die in 1649 de Polen bij Zborowo versloeg.
Na wisselend succes sloten de K. zich bij Moskou aan (1654, verdrag van Perejaslavl), totdat in 1667 Rusland den linkeroever van den Dnjepr met Kiew verkreeg. Eerst in 1775 verkreeg Rusland ook den rechteroever en kwamen alle K. onder Russ. bestuur, dat hun de eigen instellingen, dus zekere autonomie, liet, welke eerst door het Sowjet-bestuur werd opgeheven, hoewel er nog een → Kozakken-republiek bestaat. De K. vormden een sterke kern van de Russ. cavalerie. Zij muntten uit door hun rijkunst en hun betrouwbaarheid tegenover het tsaristische regime. De moderne oorlogvoering ging evenwel hun intelleetueele kracht te boven.
Lit.: W. Cresson, The Cossacks (1919); Frh. v. Trettau, Die Kosakkenheere (1892); Hrusjevsky, Istorija Ukrajny (1931). v. Son