(Fransch: Yser), rivier, ontspringt bij Brokzeele in Fransch-Vlaanderen, mondt bij Nieuwpoort uit in zee na vsch. beken, waaronder de Ieperlee, te hebben opgenomen, die op het Vlaamsche heuvelland ontspringen.
In den Wereldoorlog kreeg de IJ. groote beteekenis als verdedigingsmiddel. Op 15 Oct. 1914 had het Belg. leger op zijn aftocht na den val van Antwerpen stelling genomen achter den IJzer en het IJzerkanaal naar Ieperen. Weldra werd ook het gebied benoorden Ieperen bezet. De sterke Duitsche druk noopte echter tot inkorting van het Belgische front tot Boezinge; toch slaagden de Duitschers erin om in den nacht van 21 tot 22 Oct. den IJzer over te steken, waarna de Belgen standhielden achter den Beverdijk. Vijftien aanvallen op Diksmuide werden afgeslagen; toen werd, op raad van opzichter Cogge en sluiswachter Geeraert, besloten het gebied onder water te zetten en zich terug te trekken achter den spoorweg Diksmuide— Nieuwpoort. Hoewel de Duitschers nog door snelle aanvallen trachtten het langzaam stijgende water vóór te zijn, werden zij tot den terugtocht uit het lage gebied genoopt. Ondanks ook latere hevige bombardementen en gasaanvallen, bleef de stand hier gedurende de vier oorlogsjaren vrijwel ongewijzigd.
Ondanks de door het water begunstigde verdediging is de ontbering en het offer van het Belg. leger in die vier jaren groot geweest. Voor de Vlamingen, die daarvan het grootste deel (85 %) vormden, werd het verergerd, doordat het Belgische leger, nog geheel op verfranschte leest geschoeid, bijna zonder uitzondering onder verfranschte officieren stond, die het Vlaamsche geestesleven onderdrukten. Dit belette niet, dat de Vlamingen zich toen deels openlijk, deels in het geheim aaneensloten. In Aug. 1916 werd een vereeniging „Heldenhulde” gesticht om aan Vlaamsche dooden een passende zerk op het graf te geven naar het ontwerp van Joe English, met de letters A(lles) V(oor) V(laanderen) V(laanderen) V(oor) K(ristus).
Na de demobilisatie ontstond uit het werk de „Bedevaart naar de Graven van den Ijzer”. Een 50 m hoog Ijzermonument is in 1930 opgericht bij → Diksmuide. Boven de ingangsdeur van de krypte leest men de woorden van dichter Cyr. → Verschaeve: „Hier liggen hun lijken als zaden in ’t zand: / Hoop op den oogst, O Vlaanderland!”. In de krypte liggen de daarheen sedert 1932 overgebrachte Vlaamsche frontdooden: Joe English, Renaat de Rudder, gebroeders van Raemdonck, Frans van der Linden, Firmin Deprez, Frans Kusters, Bert Willems, luitenant Juul De Winde (in 1937 overgebracht).
Te Nieuwpoort werd in Juli 1938 aan de sluizen van den IJzer een monument opgericht voor koning Albert.