Gelijkstroommachine - Dynamo-electrische machine, waarin mechanische energie wordt omgezet in electrische in den vorm van gelijkstroom (gelijkstroomgenerator), of omgekeerd (gelijkstroommotor). De hoofddeelen van een g. zijn:
1° het magneetstelsel (veldmagneten en juk) met de magneet- of veldwikkeling;
2° het anker met ankerwikkeling;
3° de collector of commutator;
4° de borstels met de klemmen der machine verbonden.
Meestal draait het anker binnen het magneetgestel (buitenpoolmachine). Naar gelang van het, steeds even, aantal veldmagneten of polen onderscheidt men: tweepolige, vierpolige enz. en veelpolige machines. Naar de schakeling der wikkelingen van anker en veldmagneten worden ze verdeeld in:
1° → seriemachine, waarin ankeren veldwikkeling in serie geschakeld zijn;
2° → shuntmachine, waarin deze parallel geschakeld zijn;
3° → compoundmach in e, waarin de veldmagneten een serieen een shuntwikkeling hebben. Het rendement is 90-92%.
Gelijkstroomgenerator Gelijkstroomgenerator of dynamo. In de ankerwikkeling, die meestal met constante snelheid wordt rondgewenteld, worden wisselende e.m.k. geïnduceerd, die aanleiding geven tot wisselstroomen, welke met behulp van den collector als gelijkstroom in de leiding buiten de dynamo (buitenleiding, uitwendige keten) worden geleverd. Deze e.m.k., de ankerspanning, is evenredig met het aantal omwentelingen, het aantal windingen (of werkzame draden) van het anker en den magnetischen krachtstroom; deze laatste is evenredig met het aantal windingen der veldwikkeling en den daarin loopenden stroom (het aantal ampère-windingen). De klemspanning is gelijk aan de ankerspanning, verminderd met het kleine spanningsverlies in de dynamo; de stroom in de buitenketen, de belasting-stroom of de belasting, is evenredig met de klemspanning en omgekeerd evenredig met den weerstand van die leiding.
Gelijkstroommotor. Aan de magneet- en ankerwikkeling wordt gelijkstroom toegevoerd, meestal door aansluiting van den motor op een net van constante spanning. De constructie van een g. m. komt overeen met die van een dynamo; wordt aan het anker van een dynamo gelijkstroom toegevoerd, dan zal dit een ronddraaiende beweging krijgen, en wel tegengesteld aan die, welke de machine heeft, indien zij als generator stroom van dezelfde richting zou leveren. Ten gevolge van de rotatie der ankerwikkeling in het magneetveld wordt daarin een e.m.k. geïnduceerd, die de spanning, waarop de motor is aangesloten, tegenwerkt; deze tegen e. m. k. is evenredig met den magnetischen krachtstroom en het aantal omwentelingen van het anker, zoodat dit laatste, de snelheid van den motor, evenredig is met de tegen-e.m.k. en omgekeerd evenredig met den magnetischen krachtstroom; daar de (constante) klemspanning gelijk is aan de som van de tegen-e.m.k. en het kleine spanningsverlies in de machine, is, bij benadering, de snelheid omgekeerd evenredig met den magnetischen krachtstroom (snelheidsregeling door veldverandering). Het op de ankeras ontwikkeld mechanisch koppel, het belastingskoppel of de belasting, is evenredig met den magnetischen krachtstroom en den ankerstroom; deze laatste is evenredig met het verschil van de klemspanning en de tegen-e.m.k. en omgekeerd evenredig met den inwendigen weerstand der machine. Bij het in werking stellen, het aanzetten van den motor is de tegen-e.m.k. nul; om den aanloopstroom te verlagen wordt aan de ankerwikkeling een regelbare weerstand, aanzet of aanloopweerstand, voorgeschakeld, die bij toenemende snelheid geleidelijk wordt uitgeschakeld, totdat de motor de normale snelheid bereikt heeft.
De bewegingsrichting van den g. kan veranderd worden door den stroom alleen in de veldwikkeling of, zooals gewoonlijk, alleen in de ankerwikkeling om te keeren. Met het oog op de omkeering van beweging worden de (kool-)borstels loodrecht op het oppervlak van den collector geplaatst. Ter vermijding van vonkvorming moeten de borstels tegen den zin der rotatie van het anker verplaatst worden.
Lit.: C. Feldmann, Electr. Constructie ; H. S. Hallo, Leerb. der electr. Tractie; C. L. van der Bilt, Beknopt Handb. der Electrotechniek.
v.d.Well