Franciscus Xaverius - Heilige, Jezuïet, apostel van Indië en Japan; * 1506 op het slot Javier Sangüesa in Navarra, ✝ 1552 op het eiland Sancian bij Kanton in China. De vurige, opgewekte aard van den Navarrees, de takt van den edelman, de wetenschap van den Parijschen magister en de taaie moed der Baslcen zijn bij dezen tweeden St.
Paulus in één persoon vereenigd. Zijn heldhaftige energie, zijn persoonlijke innemendheid, zijn grootlijnig organisatorisch talent en bovenal de aantrekkingskracht van zijn apostolischen zielenijver maakten hem bijzonder geschikt voor het missiewerk.
Sinds 1525 studeert hij te Parijs, waar hij door Ignatius van Loyola geheel voor den dienst van God wordt gewonnen; in 1533 sluit hij zich bij dezen aan, en behoort zoo tot de eerste gezellen, die in 1534 in de kerk van Montmartre de geloften aflegden. Drie jaar later wordt hij priester gewijd te Venetië; in 1541 reist hij als pauselijk legaat in opdracht opdracht van koning Johan III van Portugal naar Oost-Indië af, en komt op 6 Mei 1542 te Goa aan.
Eerst werkt hij daar eenige maanden onder de bandelooze kolonisten en de zeer oppervlakkig bekeerde inboorlingen, daarna drie jaar lang onder de Paravers aan de Visscherskust, en in het naburige Travancore, met veel vrucht, doch niet zonder groote moeilijkheden. In 1645 vertrok hij over Madras en Malaka naar de Molukken, het eerst naar Ambon, waar hij het geloof der pasbekeerden opnieuw bezielde, daarna naar de omliggende eilanden ter stichting van nieuwe Christengemeenten, en bijzonder naar de vesting Temate, waar hij een centraal punt voor de missioneering trachtte te vestigen.
Na twee jaren keert hij naar Voor-Indië terug, waar hem bittere teleurstelling wachtte door de vervolgingen in Travancore, de ergerlijke levenswijze der Portugeezen en niet het minst door de verdeeldheid onder de priesters te Goa. Van Malaka uit vertrekt hij in 1549 naar het pas-ontdekte Japan, waar hij ondanks het Boeddhisme, onder eindelooze opofferingen en ontberingen toch een kern weet te vormen voor een later bloeiende Christenheid.
Provinciaal geworden van de pas opgerichte Indische provincie der Sociëteit, keert hij in 1551 naar Goa terug en regelt er de geheele missie, om dan naar China te vertrekken. Onmiddellijk voor den overtocht vanuit Sancian sterft hij (1552).
In 1619 zaligen in 1622 heiligverklaard (feestdag 3 Dec.), werd hij in 1748 verheven tot Patroon van de missies in het Oosten.Veel bediscussieerd zijn vnl. drie punten uit het leven van dezen grondlegger der missie in de cultuurlanden van het Verre Oosten. Vooreerst de vraag naar de door hem verrichte wonderen (doodenopwekkingen, gave der talen); van sommige bestaan intusschen betrouwbare getuigen. Vervolgens is het getal der door F. X. bekeerden sterk overdreven: volgens Brou zou hij aan de Visscherskust, in Comorin en Travancore 30.000 Christenen achtergelaten hebben, van wie velen reeds vroeger gedoopt waren, op de Molukken 50.000, in Japan 1.600 à 2.000; verdere gegevens ontbreken. Voor de beoordeeling zijner apostelaatsmethode houde men in het oog het kenmerkend karakter van Xaverius’ missiearbeid, dat hier in gelegen is, dat hij pionierswerk verricht heeft: pioniers brengen de zaken, die door hen ondernomen worden, niet tot volmaaktheid, maar hun verdienste is, dat zij de eersten zijn die iets doen. Daarbij waren Xaverius’ reizen en verplaatsingen gevolg van het feit, dat hij apost. nuntius was en van den koning van Portugal de opdracht ontvangen had een onderzoek in te stellen naar den toestand der kerken in de landen van overzee.
Lit.: Cros S.J., S. François de Xavier, sa vie et ses lettres (2 dln. Toulouse 1900) ; van Nieuwenhoff S.J., Leven en Brieven van den H. F. X. (1895) ; Brou S.J., S. François Xavier (2 dln. Parijs 1932) ; Brou S.J., S. François Xav. Conditions et méthodes de son apostolat (Brugge 1925) ; Schurhammer S.J., Der hl. Franz. Xaver. der Apostel von Indien und Japan (Freiburg 1925) ; Schurhammer, Zur Kritik der Missionserfolge des hl. Franz Xav. (St. d. Z. 125, 1933, 324-331). De correspondentie v.d. H. F. X. is gepubl. in de Monumenta hist. S.J., nl. de Monumenta Xaveriana (2 dln. Madrid 1899 en 1913).
A. Mulders Voorst. in de kunst. F. bezit geen eigen attribuut. Vsch. groote kunstenaars kozen hem tot onderwerp van hun werken. Dolci stelde hem voor als pelgrim (Pal. Pitti, Florence). Rubens beeldt hem predikend af, op een verhoog, voor een groote volksmenigte, met op den achtergrond een Renaiss. tempel (Hofmuseum, Weenen) (ziepl.). Poussin schilderde F. tweemaal, terwijl hij de dooden opwekt (Louvre).