Formulierverzameling of Formulierboek - middeleeuwsche verzameling van formulieren ( → Formula) van oorkonden ten dienste van het onderricht en van de kerkelijke en wereldlijke rechtspraktijk. De meeste f. zijn door geestelijken en monniken vervaardigd, en waardevol voor de kerk- en rechtsgeschiedenis.
F. voor het recht bezit men reeds uit den Frankischen tijd. Zij waren toenmaals van groot gewicht, daar de rechtshandelingen meestal aan strenge vormen gebonden waren, welke door de formulieren volkomen werden in acht genomen. Ook zijn zij belangrijk voor de kennis van het toenmalige recht, daar de meeste oorkonden uit dien tijd verloren gegaan zijn; de juridische lit. der Frankische periode beweegt zich vnl. op het gebied der f. Er zijn Frankische, Alemannische, Beiersche, Bourgondische, West- en Oost-Gotische, Angelsaksische en Longobardische f. De voornaamste zijn de Formulae Marculfi van den monnik Marculfus (ca. 700 ontstaan), de Formulae Andecavenses (in het begin der 7e eeuw te Angers opgesteld) en de Formulae Turonenses van Tours (de jongste uit den tijd der Merovingers); ook de Variae van Cassiodorus (537) zijn voor een groot deel een f., evenals het Liber Divinus, pauselijke f., reeds vóór Gregorius den Grooten (590) begonnen. Longobardische formulieren, welke meer in het bijzonder processueele handelingen betreffen, zijn verzameld in den Liber Papiensis van ca. 1030. Daarna werd deze methode van het opstellen van procesformulieren van de Longobardische juristen overgenomen door de beoefenaars van het Rom. Recht.
Zoo schreven reeds Placentinus (✝ 1192) en Odofredus (✝ 1266) formulierboeken, welke zich echter nog nauw bij het Corpus iuris aansloten en daardoor weinig geschikt waren voor de practijk. Doch spoedig vervaardigde men f., welke geheel aan de eischen van het rechtsleven voldeden en die dan ook werkelijk in processen gebruikt werden. Het belangrijkste onder deze werken is het Speculum iudiciale van Gulielmus Durantis (✝ 1296). Hoewel deze formulierboeken in de eerste plaats het canonieke recht betroffen, bevatten zij ook zeer veel wereldlijk recht. Ook in Ned. ontstonden in de M.E. procesformulieren, → dingtalen genaamd. Zij vormen echter sinds dezen tijd een veel minder belangrijke bron voor de kennis van het recht dan te voren, daar de overige juridische lit. thans veel rijker is. Een in de Ned. practijk zeer veel gebruikte verzameling procesformulieren uit den tegenw. tijd is het „Formulierboek der onderscheidene akten, behoorende tot de burgerlijke regtsvordering” van J. van den Honert (1928); voor België: P. Bellefroid: Formulierboek van Burg. rechtsvordering (1933).
Uitg.: Rozière, Recueil général des formules usitées dans l’empire des Francs (3 dln. 1859—’71); Zeumer, in de Mon. Germ. hist. (Leges V 1882—’86). Een lijst der uitgegeven f. vindt men in: Deutsche Geschichtsblätter (XIII 1912).
v. d. Kamp.