A) Wezen en doel.
De historische oorsprong der beurzen wordt meestal gezocht bij de markten of messen der 12e eeuw. Gedurende deze messen kwamen de kooplieden veelal op bepaalde tijden en plaatsen bijeen om geld en wissels te verhandelen en te innen. Daarenboven werden op deze vergaderingen wederzijds inlichtingen ingewonnen, terwijl langzamerhand ook een b.-handel ontstond in goederen, die nog niet in natura ter plaatse aangevoerd waren, doch die door hun vervangbaarheid gemakkelijk naar aard, kwaliteit en hoeveelheid konden worden aangeduid, zonder dat het risico al te groot was, dat de levering teleurstellingen zou bieden. Zoo ontwikkelde zich te Antwerpen reeds omstreeks 1500 een beurshandel in specerijen, bijv. peper. Naast den geld- en wisselhandel kwam in den loop der tijden vooral tot ontwikkeling een beurshandel in effecten; het eerst te Amsterdam sedert 1530.
Het wezenlijke onderscheid tusschen den beurshandel en den gewonen markthandel bestaat hierin, dat een b.-handel zich slechts kan ontwikkelen voor goederen, die een eenigszins abstract karakter dragen, d.w.z. die fungibel of vervangbaar zijn, zoodat hun aard, kwaliteit en hoeveelheid gemakkelijk en zeker contractueel zijn vast te leggen, ook zonder dat de goederen in natura zijn getoond of tegelijkertijd worden geleverd, terwijl op de markt of messe meest in natura aanwezige of toonbare, direct leverbare goederen worden verhandeld, waarvan de kwaliteit door de koopende partij zelve in elk speciaal geval vóór het tot stand komen der transactie door eigen onderzoek is vast te stellen. De eigenschap der vervangbaarheid (fungibiliteit) is zeer sterk bij effecten, valuta’s en bankpapier, daar hierbij elke eenheid volkomen door iedere andere eenheid vervangbaar is. Verder vinden wij een groote fungibiliteit bij edele metalen; bij vele stapelproducten ais tarwe, katoen, koffie; bij grondstoffen als ijzer en koper; bij enkele halffabrikaten als katoengarens. Sommige stapelproducten als tabak en thee, zoomede de meeste eindfabrikaten, missen de eigenschap der vervangbaarheid geheel of bezitten deze slechts in zeer geringe mate.
Wanneer goederen een groote mate van vervangbaarheid bezitten, daarenboven niet of niet spoedig aan bederf of waardevermindering onderhevig zijn en regelmatig in groote hoeveelheden en door tal van personen verhandeld worden, dan kan daarin een aan de hoogste eischen van techniek beantwoordende handel ontstaan in den vorm van een sterk georganiseerden beurshandel.
Onder b. verstaat men nu ofwel het geheel van personen, dat beroepsmatig bij den georganiseerden beurshandel in een bepaald goed betrokken is, ófwel de samenkomst dezer beursleden ófwel het gebouw waarin deze samenkomsten plaats vinden (> Beursgebouw).
Het doel van den georganiseerden beurshandel is den belanghebbenden de gelegenheid te openen om op een doelmatige wijze den beroepshandel in een goed op een bepaalde plaats en tijd te concentreeren, zoodanig, dat vraag en aanbod gelijktijdig en volledig op elkander kunnen inwerken en de prijsvorming op de meest effectieve wijze kan geschieden. Toevallige storingen en wrijvingsfactoren, zooals die op markten en messen eerder mogelijk zijn wegens het technische en commercieele bezwaar om elk gewenscht kwantum goederen vlot uit te markt te nemen, oefenen in den b.-handel veel minder invloed uit. In den georganiseerden b.-handel kunnen de technische eigenschappen der goederen op den achtergrond treden, zoodat men zich in veel sterkere mate op de prijsvorming kan concentreeren; vandaar dat de fungibiliteit van het goed wordt benut om de transacties ter beurze in een allereenvoudigsten vorm te kleeden, waardoor het mogelijk wordt om enorme posten af te sluiten door enkel en alleen — in een paar woorden of door een gebaar — hoeveelheid, prijs en levertijd te bedingen. Daar in den georganiseerden b.-handel de stoffelijke hoedanigheden der verhandelde goederen door de groote mate van vervangbaarheid op den achtergrond treden, wordt het mogelijk (vooral in den » tcrmijnhandel), dat speculanten, die voor de verhandelde goederen zelve in het geheel geen interesse hebben, zich toch met den handel daarin bezig houden, enkel en alleen om een prijs- of koersverschil te verdienen door, naargelang hun prijsverwachtingen zijn, nu eens te verkoopen, dan weer te koopen en zooveel mogelijk te trachten aan een reëele levering van het verkochte resp. een werkelijke inontvangstname van het gekochte te ontkomen, door tegen den leveringsdatum hun verkoop door een koop resp. hun koop door een verkoop af te dekken (> Speculatie).
Wanneer speculatieve transacties op groote schaal en met geleend geld plaats vinden, dan bestaat het gevaar, dat als gevolg der door speculatieve manipuaties hoog opgedreven prijzen een beurskrach ontstaat, zijnde een scherpe en acute prijsinzinking, gepaard met een algemeen wantrouwen en gedwongen afwikkelingen van speculatieve posities, gevolgd door tijdelijke stagnatie van den handel (> Beurscrisis).
B)De organisatie der b. heeft o.m. ten doel door reglementeering van den b.-handel te bereiken, dat geschillen over de leverbaarheid, den prijs of de uitvoering der afgesloten transacties tot een minimum worden beperkt en eventueel zoo snei en soepel mogelijk worden opgelost. Naast zekere eischen van moraliteit en soliditeit wordt veelal van de beursleden een zekerheidsstelling verlangd, waarop ingeval van overtreding der reglementaire bepalingen verhaal kan worden gezocht. De leden hebben bovendien meestal een jaarlijksche contributie te betalen. Het beursbes t u u r wordt bijgestaan door meerdere commissies voor het beslechten van geschillen, het vaststellen der noteering, e.a. De beursreglementen dienen zoo nauwkeurig mogelijk aan te geven, aan welke minimum-eischen de te verhandelen goederen of waardepapieren hebben te voldoen om leverbaar te zijn; zij geven aan. op welke termijnen na afsluiting der transactie de levering en betaling moeten geschieden, welke de gevolgen zijn van te late levering of afname, op welke wijze kleine afwijkingen van het geleverde met de minimum-eischen van leverbaarheid zijn te verrekenen, op welke wijze mondeling afgesloten transacties nader dienen te worden bevestigd, gedurende welke uren van den dag de beurshandel kan plaats vinden, etc. Daar het van belang is, dat elkeen, die aan de beursleden orders tot aan- of verkoop voor uitvoering ter beurze opgeeft, de prijzen of koersen tijdens beurstijd kan controleeren, zal er als regel een officieele prijs- of koersnoteering plaats vinden op de wijze als in de beursreglementen vastgelegd. Deze noteering is bovendien noodzakelijk voor het verrekenen der marges bij termijncontracten. De noteering kan op verschillende wijzen geschieden; zij kan aangeven de hoogste en laagste prijzen tijdens beurstijd gedaan, zij kan een gemiddelde aangeven, zij kan bij wijze van tape-noteering geschieden of als eenheidskoers worden vastgesteld, etc. De noteeringscommissie zal er steeds op hebben toe te zien, dat geen fictieve noteeringen worden vastgesteld, d.w.z. noteeringen van koersen, waartegen in werkelijkheid ter beurze geen transacties zijn afgesloten (zgn. potloodaffaires). De beurshandel kan geschieden tegen contante levering en betaling (contante handel), waaronder men meestal verstaat afwikkeling na eenige dagen, of tegen levering en betaling op een lateren termijn (de meest gebruikelijke termijnen zijn dan 1, 2 of 3 maanden, termijnhandel).
C)Bijzondere vormen. De beurshandel in effecten is in het algemeen tot een groote technische ontwikkeling gekomen. De belangrijke financieele centra als New York, Londen, Amsterdam en Parijs hebben in hun effectenbeurzen goed uitgeruste apparaten voor de plaatsing en het doorgeven van emissies.
De Amsterdamsche Effectenbeurs is een particuliere instelling en staat onder beheer van De Vereeniging voor den Effectenhandel, opgericht in 1877 door de samensmelting van verschillende andere vereenigingen op het gebied van den fondsenhandel. Sedert 1914 bezit deze Vereeniging haar eigen beursgebouw. Het Bestuur der Vereeniging bestaat uit 15 leden en vormt uit zijn midden 6 vaste commissies, zijnde de commissie van dagelijksch bestuur, voor de
noteering, voor de fondsen, voor de geschillen en de huishoudelijke commissie. Slechts leden der vereen iging en hun bedienden worden tot den beurshandel toegelaten. De vereeniging geeft een officieele prijscourant uit, waarin de noteering van alle officieel verhandelde fondsen wordt opgenomen. De effectenhandel geschiedt op de Amsterdamsche b. als regel contant. > Affaire. Op beperkte schaal vinden tijdaffaires plaats. Naast commissionnairs of makelaars, die in het algemeen in opdracht van buiten beursorders plaatsen, vinden wij ter beurze van Amsterdam de zgn. hoeklieden, die in een of enkele soorten van fondsen, waarin zij gespecialiseerd zijn, als commissionnair en vaak tevens als handelaar voor eigen rekening optreden.
Deze gespecialiseerde hoeklieden ontleenen hun naam aan de zgn. hoeken, de plaatsen in het beurslokaal, waar volgens aanwijzing van het beursbestuur de verschillende soorten van fondsen verhandeld worden. Zoo spreekt men van een tabakshoek, zijnde de plaats, waar speciaal tabakswaarden verhandeld worden, een rubberhoek, scheepvaarthoek, etc. In den geldhoek heeft de geldhandel plaats, meest in den vorm van prolongaties en call-leeningen, geldleeningen tegen onderpand van courante fondsen met normale looptijden van een maand voor prolongatie (met recht van eerdere aflossing voor den geldnemer) en met een wederzijdschen opzegtermijn van één dag voor call-geld (daggeldleening). De officieele wisselhandel heeft te Amsterdam plaats ter koopmansbeurze. De officieele noteeringen voor de wisselkoersen geschieden volgens het reglement der Amsterdamsche Bankiersvereeniging: zij zijn vooral in verband met art. 15G W. v. K. van belang, doch vormen geen zuivere afspiegeling van het koersverloop gedurende den dag.
In tegenstelling met den effectenhandel is de handel in vreemde wissels, meestal genoemd de valutahandel, niet binnen de enkele beursuren geconcentreerd doch vindt deze den geheelen dag door plaats, vnl. per telefoon. Het betalingsverkeer, waarvan de valutahandel een voornaam onderdeel is, kan niet op enkele uren daags beperkt worden, terwijl juist de valuta handel zich zeer gemakkelijk voor een telefonisch verkeer leent wegens de groote fungibiliteit der valutaeenheden, daar nl. als regel bedragen in den vorm van saldi-tegoed bij de grootste en sterkste buitenlandsche bankinstellingen worden verhandeld. Sedert den wereldoorlog heeft zich te Amsterdam naast der contantenhandel een termijnhandel in valuta ontwikkeld. De georganiseerde valutahandel is feitelijk te beschouwen als een hoogere ontwikkelingsvorm van den beurshandel, waarbij het begrip b. als plaats van handel sterk op den achtergrond wordt gedrongen. De goederenhandel ter beurze ontmoet meer technische moeilijkheden dan de effecten- en wisselhandel, daar de goedereneenheid als regel in mindere mate de eigenschap der vervangbaarheid bezit. Vele zgn. goederenbeurzen zijn in werkelijkheid slechts gereglementeerde goederenmarkten, waar bepaalde partijen tegen monster verkocht worden, zonder dat een georganiseerde beurshandel in fungibele waar plaats vindt. Öp de goederenb. ontwikkelt zich als regel naast den contantenhandel een termijnhandel, hetgeen daarentegen op de goederenmarkten niet het geval is.
L i t.: W. Prion, Börsenwesen (Handw.buch der Staatswissenschaften, Jena 1924); J. IJellauer, System der Welthandelslehre (Berlijn 1920); O. B. W. De Kat,
Effectenbeheer (1932); W. M. J. van Lutterfeld, Effecten (1933).
Huysmans.
De Brusselsche Effectenbeurs. De Antwerpsche beurs, de oudste van alle, dateert van ca. 1500. In 1835 werd zij echter overvleugeld door de Brusselsche, waar vooral Spoorwegaandeelen verhandeld werden. Aantal aldaar genoteerde waarden was in 1807: 200, in 1830: 3 000.
Organisatie: De zaken worden niet door de banken zelf gedaan, maar door effectenmakelaars, die aan de banken een ristourne geven van 1/2 der courtage. Volgens de wet van 1867 zijn de beurzen onafhankelijk en is de makelaardij geheel ongereglementeerd. Het Stedelijk Beursreglement is in 1913 verscherpt (voordracht door twee leden, waarborgsom, vooropleiding). Het aantal der officieel toegelaten makelaars is 1 650. Een herziening van het reglement is in voorbereiding.
De toelating der waardepapieren geschiedt door een uit de makelaars gevormde beurscommissie; minimumkapitaal is 1 millioen francs; buitenlandsche waarden worden toegelaten, als ze in het land van herkomst genoteerd zijn; obligaties, als aandeelen van dezelfde onderneming genoteerd zijn; de termijnhandel is beperkt; er is een levendige handel in Katanga-koper- en in kunstzijde-waarden; verweer van spel en weddenschap is toegelaten. De koers wordt vastgesteld door koersmakelaars (middenkoers). De vrije handel staat onder toezicht der beurscommissie: 15 waarden zijn genoteerd, overigens is de handel geheel vrij.
Wijze van noteering; kosten. Aandeelen en obligaties worden per stuk genoteerd in francs; bij waarden met vaste rente komt de koers op dezelfde wijze tot stand behalve bij de Staatsleningen ; courtage is 2—21 /2%0 voor Staatsleeningen; 4°/oo voor andere waarden. Claims hebben geen officieele noteering. Over beurstransacties en inteekening op nieuwe emissies wordt een zegelbelasting van l,l°/00 geheven.
L i t.: G. Groens, Les opérations de bourse et les agents de change (1930).
D)Rechtskundige problemen.
1° Ned. Recht, het laat zich begrijpen, dat de wettelijke bepalingen, die op de b. betrekking hebben, schaarsch zijn. De ter beurze gesloten transacties en haar totstandkoming worden beheerscht door het gemeene recht. In de art. 59 tot en met 01 Wetb. van Koophandel wordt bepaald, dat de „beurzen van koophandel” worden gehouden op gezag van het plaatselijk bestuur, dat de koersen volgens plaatselijke reglementen en gebruiken worden opgemaakt, terwijl ook de regeling van den inwendigen dienst bij zoodanige reglementen moet geschieden. Deze reglementen zijn niet van overheidswege gegeven, doch bij den aanvang van den wereldoorlog heeft in Ned. de Beurswet van 4 Sept. 1914 (Stbl. 445) de beurs, gezien de buitengewone omstandigheden, onder regeeringstoezicht gesteld.
Een debiteur mag gedurende beurstijd niet op de beurs gegijzeld worden; beslag op schepen moet ter beurze worden aangekondigd. Verpande effecten, die ter beurze verhandelbaar zijn, kunnen daar, mits door twee makelaars in effecten, worden verkocht. Ten slotte verwijst de wet herhaaldelijk naar den beurskoers als maatstaf voor de waarde van koopmansgoederen, voor de regeling van den herwissel, enz.
Ariëns.
2° B e l g. Recht. Art. 61 van de wet van 30 December 1867, gewijzigd door de wet van 11 Juni 1883, geeftt volgende bepaling van de b.: een openbare vergadering van kooplieden, kapiteins ter zee, wisselaars en makelaars eener handelsplaats. De beurs is voor iedereen toegankelijk, zelfs voor niet-handelaars. Alleen wordt de toegang ontzegd aan zekere personen door de wet bepaald, bijv. de gefailleerden.
De uitkomsten der verhandelingen en afspraken op de b. gesloten dienen om den wisselprijs van openbare en andere effecten vast te stellen (art. 62). De vaststelling van den wisselkoers geschiedt door een raad bestaande uit zes tot vijftien leden, benoemd door het Schepencollege op voordracht van twee lijsten, waarvan de eerste is opgemaakt door de Rechtbank van Koophandel en de andere door de wisselaars en makelaars, in algemeene vergadering bijeengekomen volgens de bepalingen getroffen door den gemeenteraad.
Tot deze vergadering hebben alleen toegang de wisselaars en makelaars, die sedert ten minste drie jaar onafgebroken het recht hebben gehad te noteeren.
Het inrichten van een handelsbeurs is vrij. Waar zulks nuttig of voordeelig schijnt, kan een beurs worden geopend. De gemeentelijke overheid heeft alleen een recht van politie, zij heeft dus buiten dit politierecht geen recht tot reglementeeren, tenzij het lokaal der beurs door de gemeente zelf is verschaft. In zulk geval kan de gemeenteoverheid zich het recht voorbehouden zekere reglementen te treffen aangaande de uren van opening en sluiting, vereischten van toetreding, inkomgeld e.d.
Rondou.