is de sociale klasse, die ontstond met de opkomst van een kapitalistische economie (zie Kapitalisme), tot massaal verschijnsel werd na de industriële revolutie, en die gekenmerkt wordt door het ontbreken van bezit van productiemiddelen, die dus aangewezen is op loonarbeid in afhankelijkheid van de arbeidsmarkt. Deze economische kenmerken moeten worden aangevuld door sociale en psychologische.
Van de sociale treden het meest op de voorgrond: de sociale onzekerheid, die in tijden van economische crises in massawerkloosheid tot uiting komt; de onmondigheid zowel op politiek als op sociaal gebied (vereniging in vakbonden was aanvankelijk bij de wet verboden); de te lage lonen en dus permanente armoede; de slechte woningtoestanden; de arbeidersziekten; het ontbreken van elk arbeidsrecht, van elke arbeidsbescherming (en dus werkdagen van normaal 14 uren). Wat het psychologische betreft, heeft men gesproken van: een „anti-kapitalistische massaziel”, het besef van een „proletarisches Schicksal” („eens proletariër blijft proletariër”), een scherp critisch, diep wantrouwend staan tegenover de maatschappelijke orde en de hogere standen, een collectief minderwaardigheidsgevoel.
Door vakorganisatie en politieke partijvorming, door strijd vooral, wordt dit langzamerhand omgezet in een groeiend besef van eigenwaarde, soms meerwaardigheidsbewustzijn. Het socialisme als nieuw maatschappelijk ideaal heeft aan het proletarisch bewustzijn inhoud en richting zoeken te geven.
De Katholieke Kerk heeft vooral sinds ,,Rerum Novarum” (1891) de sociale en geestelijke belangen van het proletariaat verdedigd, evenals van protestantse zijde de christelijk-sociale beweging. Door een complex van oorzaken (ontwikkeling van het industrialisme, de sociale strijd, de sociale politiek, het ingrijpen van de staat) is het proletariaat in zijn 19de-eeuw.se vorm grondig veranderd én in economisch, sociaal en politiek opzicht én naar de inhoud van zijn bewustzijn, zodat het spelen op de oude proletarische sentimenten verouderd aandoet. w.
B.
