(na'po:leon) Franse vorsten:
I. keizer der Fransen 1804-1814, * 1769 te Ajaccio op Corsica, zoon van Carlo Bonaparte en Laetitia Ramolino, kwam op de krijgsschool 1779 te Brienne, 1784 te Parijs, trad 1785 bij het leger in dienst, hielp 1793 Toulon op de Engelsen veroveren, en werd 1796 opperbevelhebber van het leger in Italië (chef van zijn generale staf: Berthier).
In de Eerste → Koalitieoorlog dwong hij 1797 de Oostenrijkers tot de Vrede van Campo Formio. Om Engeland te treffen trok hij 1798 naar Egypte, vergezeld door de generaals Kléber, Desaix, Lannes, en de geleerden Champollion en Monge.
Hij veroverde Malta en maakte zich door de Slag bij de Piramiden (21 Juli) van het Mammelukkenrijk in Beneden-Egypte meester, verloor echter zijn vloot door de overwinning der Engelsen onder Nelson bij Aboekir (1 aug.). Zijn plan was Engeland te verzwakken door het Indië te ontnemen, dat hij langs Syrië wou bereiken. Vóór St-Jean d’Acre, dat hij aan Sidney Smith niet kon ontweldigen, werd hij tot staan gebracht en keerde heimelijk naar Frankrijk terug. De 9d# november 1799 (18 brumaire jaar VIII) bracht hij door een staatsgreep het Directoire ten val, trad als eerste konsul op en beëindigde de Tweede → Koalitieoorlog. Hij herstelde in Frankijk orde en veiligheid, regelde het bestuur en de openbare geldmiddelen, bevorderde nijverheid, handel en verkeer, herstelde de katolieke godsdienst door het konkordaat van 8 april 1802, waarbij hij echter door de Organieke Artikelen de vrijheid der Kerk beperkte, en gaf 1804 onder medewerking van geleerden als Treilhard, Tronchet, Portalis, Cambacérès, het Burgerlijk Wetboek (Code Civil) uit. De 2de aug. 1802 werd hem door een volksstemming het konsulaat voor zijn geheel leven opgedragen, en na de onderdrukking van een koningsgezinde samenzwering (Pichegru. Cadoubal, Moreau) en de terdoodbrenging van de Hertog van Enghien, proklameerde hij zich 1804 tot keizer.
De kroning, in bijzijn van paus Pius VII, had 2 dec 1804 in O. L. Vrouw te Parijs plaats; Napoleon zette eerst zichzelf, daarna zijn gemalin Joséphine de Beauharnais de kroon op. In 1805 kroonde hij zich te Milaan tot koning van Italië. Na in de 3da → Koalitieoorlog 1805 Oostenrijk verpletterd te hebben, benoemde hij zijn stiefzoon Eugène de Beauharnais tot onderkoning van Italië, 1806 zijn broeder Jozef tot koning van Napels en zijn andere broeder Lodewijk, tot koning van Holland, en bracht de Rijnbond onder zijn protektoraat tot stand. In de 4de → Koalitieoorlog 1806-1807 ontnam hij Pruisen het gebied ten westen van de Elbe, dat hij als koninkrijk Westfalen aan een derde broeder Jérôme toewees, en een deel van Polen, dat hij als Groothertogdom Warschau schonk aan Frederik August van Saksen, die ook de koningstitel verkreeg. Tevens legde hij, om Engeland te vernietigen, het grootste gedeelte van Europa het kontinentaalstelsel op. Daar Portugal dit niet wilde aanvaarden, liet hij 1807 het land door Junot bezetten.
In 1808 benoemde hij zijn broeder Jozef tot koning van Spanje, en zijn zwager Murat tot koning van Napels. Door de 5de → Koalitieoorlog 1809, onderwierp hij nogmaals Oostenrijk. De 17d* mei 1809 lijfde hij de Kerkelijke Staat (Miollis) in en zond Pius VII naar Savona. Hetzelfde jaar verenigde hij Holland (goeverneur: Lebrun) en de Duitse kust tot Lübeck met het Franse Keizerrijk. Daar Joséphine de Beauharnais kinderloos bleef, scheidde hij van haar en huwde 2 april 1810 met Maria Louise, dochter van Keizer Frans I van Oostenrijk. Maria schonk hem 20 maart 1811 een zoon.
Nu stond Napoleon op het toppunt van zijn macht. Met de Russisch-Franse Oorlog 1812, waarin de „grande armée" [Fr. het grote leger] werd vernietigd, keerde het geluk. Tijdens de 6de → Koalitieoorlog 1813-1814, trokken de bondgenoten Parijs binnen, waar Malet de regering had willen omverwerpen. De 2d* april 1814 werd Napoleon vervallen verklaard en verkreeg Elba als vorstendom. De 1ste maart 1815 landde hij in Frankrijk, won het leger (Labédoyère, Ney), trok 20 maart Parijs binnen, maar werd na een regering van 100 dagen in de 7de → Koalitieoorlog 18 juni te Waterlo verslagen en moest 22 juni afstand doen van de troon. Bij Rochefort stelde hij zich onder de bescherming der Engelsen, die hem, vergezeld door enkele getrouwen (Montholon, Las Cases, Gourgaud, Bertrand) naar het eiland Sint-Helena verbanden, waar hij streng bewaakt werd door Hudson Lowe, zijn Mémoires dikteerde en 5 mei 1821 ✝. Lodewijk Filips liet 1840 zijn lijk in de Invalidendom te Parijs bijzetten. Napoleon was klein van gestalte, bleek en mager in zijn jeugd, later meer gezet. Als organizator en vooral als krijgsman is hij een genie.
In één ogenblik overziet hij de meest ingewikkelde toestanden, maakt een plan en voert dit bliksemsnel uit. Bekend is zijn goedheid voor zijn krijgsmakkers, vooral voor de mindere soldaat, op wie hij immer een fascinerende invloed uitoefende. Steeds gedreven door een grenzeloze eerzucht, was hij niet kieskeurig in de middelen die tot zijn doel leidden. Feitelijk is hij de grote revolutionair, die gelijkheid wil voor iedereen,maar die zelf zijn gelijkheidsteorieën verloochent door het instellen van een absolutistisch regiem, dat hij nodig acht voor de handhaving der orde. Zijn eerzucht, zijn eigen talent en kracht bewust, bracht hem ten val. Geheel Europa, dat tegen hem was opgestaan, meende hij door zijn militair genie te kunnen verpletteren, en het binnenland te beheersen door zijn wil alleen, in plaats van door stevig gevestigde politieke instellingen. II. koning van Rome, * 1811 te Parijs als zoon van (I), leefde als Hertog van Reichstadt te Schönbrunn, waar hij 1832 ✝.
III. (Charles Louis Napoleon Bonaparte) keizer der Fransen 1852-1870, * 1808 te Parijs, zoon van Lodewijk Napoleon, koning van Holland, verbleef sinds 1815 in Duitsland en Zwitserland (Arenberg), trachtte met behulp van Persigny 1836 te Straatsburg door een staatsgreep het keizerrijk te herstellen, werd gevangengenomen en naar Amerika gevoerd, beproefde 1840 nogmaals een staatsgreep te Boulogne, werd tot levenslange gevangenis veroordeeld, ontsnapte 1846 uit de vesting Ham en leefde in Londen. De 10de dec. 1848 werd hij tot president der 2de Franse Republiek gekozen, de 2de dec. 1851 maakte hij zich door een staatsgreep tot president voor 10 jaar en de 2de dec. 1852 tot keizer. In 1853 trad hij in de echt met gravin Eugénie. Door de Krimoorlog en door zijn tussenkomst (niettegenstaande de moordaanslag van Orsini) ten gunste der Italiaanse eenheidsbeweging (Italiaans-Oostenrijkse Oorlog 1859), waarbij hij Savoje en Nizza verkreeg, maakte hij Frankrijk tot de eerste Europese mogendheid. Veel deed hij voor de stoffelijke bloei van zijn land (verfraaiing van Parijs door Haussmann, wereldtentoonstelling aldaar 1867). Zelf geleerde, schreef hij o. a. de geschiedenis van de Gallische Oorlog naar opgravingen. Ook zijn koloniale politiek (o. a. uitbreiding der bezittingen in Senegambië en Achter-Indië) was aanvankelijk gelukkig. In 1860 begon zijn macht te dalen, trots de liberale hervorming van het keizerrijk.
Zijn expeditie naar Mexico 1862 mislukte, en zijn pogingen om in België of Luxemburg enige kompensatie te vinden, werden door het opkomende Pruisen verijdeld. In de Frans-Duitse Oorlog gaf hij zich, na de nederlaag bij Sedan 2 sept. 1870, met zijn leger over, werd 4 sept. te Parijs vervallen verklaard en leefde tot de vrede (1871) als krijgsgevangene op Willemshöhe bij Kassel, sindsdien in Engeland, waar hij 1873 ✝. Ministers: Duruy, Ollivier, Rouher.
