Nikon de Metanoïet van Sparta is een heilige abt die stierf in de vroeg elfde eeuw. Zijn biografie werd geschreven door een latere abt van het klooster van Nikon, waarschijnlijk in het midden van de elfde eeuw.
Nikon de Metanoïet was een heilige die zichzelf vergeleek met Johannes de Voorloper, niet alleen in zijn oproepen tot boetedoening maar ook in zijn fysieke gelijkenis. Nikon droeg volgens zijn biografie afgedragen kleding en was lang van postuur, met magere ledematen en een uitgemergeld gezicht van al het vasten. ‘Zijn gezicht’, zo schreef zijn biograaf, ‘veranderde door het excessieve ascetisme en werd uitgemergeld, zijn haar en baard waren zwart en zijn hoofd was vuil en ongewassen. Zijn lichaam was zo weggeteerd en afgemat door het harde werken dat het leek op een schaduw’. Deze kenmerken zijn te vinden in de vroegst bewaard gebleven weergave van Nikon, een mozaïek in de kloosterkerk van Hosias Loukas (eerste helft elfde eeuw). In dezelfde kerk is een mozaïek te zien van Johannes de Voorloper, die inderdaad dezelfde gelaatstrekken heeft.
Het oorspronkelijke portret van Nikon was echter al eerder geschilderd. Dit portret bevond zich in Sparta en werd daar volgens de biograaf zeer vereerd. De ontstaansgeschiedenis van dit portret is bijzonder. Een Spartaan genaamd Johannes Malakenos was ooit door Nikon gered van een veroordeling wegens verraad. Na de dood van de heilige wilde deze Malakenos graag een portret van zijn redder. Hij vond een kundig schilder en beschreef hem exact het uiterlijk van Nikon – zijn postuur, zijn haar, zijn kleding – en vroeg hem een gelijkend portret op paneel te schilderen. De kunstenaar probeerde dit, maar het lukte hem niet. Hij kon niet de gelijkenis schilderen van iemand die hij nog nooit had gezien, ondanks het feit dat hij de beste schilder in de wijde omgeving was. Op dat moment stapte een monnik het huis binnen van de schilder en zei dat hij een perfecte gelijkenis vertoonde met Nikon. De kunstenaar haastte zich naar zijn paneel en verf en ontdekte dat het portret van de heilige al op het paneel was verschenen. Toen de schilder zich omdraaide om nog eens naar de geheimzinnige monnik te kijken, was de man verdwenen. De schilder werkte het paneel af en bracht het naar Malakenos, die het een verbluffend realistisch portret van Nikon vond. Dit verhaal is een echo van het verhaal van het Mandylion, zie aldaar.
