Hoewel er onderscheid valt te maken tussen Natuurmonument (doorgaans geheel of gedeeltelijk toegankelijk) en Natuurreservaat (dikwijls met het oog op de belangen van de wetenschap of ter bescherming van flora en fauna niet toegankelijk of gedurende een bepaalde periode afgesloten), is in het volgende overzicht de term Natuurmonument aangehouden. Hun aantal is in Friesland de laatste jaren voortdurend gestegen door aankoop en door het reserveren van terreinen of marginale landbouwgronden in ruilverkavelingen.
Overigens daalt niet zelden de kwaliteit als gevolg van cultuurtechnische ingrepen in de omgeving, toerisme, recreatie, vervuiling, verontrusting enz. Natuurmonumenten zijn in eigendom of beheer bij It Fryske Gea, de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland, Staatsbosbeheer waaronder ook de z.g.
C.R.M.-reservaten, instellingen en particulieren. Medio 1974 was de stand van de objecten als volgt: A. It Fryske Gea.
Eigendom: 1. Van Asperen eendekooien in De Kolken (Oostdongeradeel) 6,26 ha; 2. Van Asperen eendekooi bij de Kleine Geest 2,50; 3. Bakkeveenster duinen, Landweer en heide Allardsoog 127; 4. Land te Giekerk (De Warren) 10,50; 5. Land Buisman te Giekerk 3,50; 6.
Buismans eendekooi te Giekerk 1; 7. Buismans eendekooi te Piaam 6; 8. Ottema-Wiersma-reservaat en lapmuois Kolk in het Bûtefjild onder Hardegarijp 53; 9. Van Coehoornbos te Wyckel 11,40; 10. Diakonieveen te Nijeberkoop 19; 11. Dellebuurtsterheide te Oldeberkoop 100; 12. bosjes Griekenland en Turkije te Oudkerk 16; 13.
Hakhoutbosje op Skieding te Ureterp 0,70; 14. De Harken te Makkinga 1; 15. Park longemastate te Rauwerd 3; 16. Kapellepôlle onder Wijnjeterp 3,50; 17. Land onder Dronrijp 3; 18. Lindevallei 425; 19.
Lippenhuisterheide 6; 20. Lochtenrek onder Makkinga 1; 21.Alde Feanen onder Eernewoude 1091; 22. Petgaten onder de Veenhoop en Oksekop 30; 23. Het Rijsterbos 170; 24. Schapepoel onder Elsloo 52; 25. Tjongerwallen onder Donkerbroek 2,60; 26.
Dijksvaart bij Rijs; 27. Stokersdobbe te Ureterp; 28. Katlijker Schar, Katlijkerheide en Tjongerdellen 183; 29. Teroelstersipen 15. Totaal 2347,45 ha.
In beheer: 30. Bildtpollen 370 ha plus 230 ha buitendijks; 31. Bocht van Molkwerum 100 plus 625; 32. het Botmeer (Swettegebied) 50; 33. Bantpolders 320 ha onder toezicht; 34. loodse begraafplaatsen Tacozijl en Noordwolde (niet bekend); 35. Makkumer- en Kooiwaard 380 en 520; 36. Mokkebank onder Laaksum 200 en 1000; 37.
Het Oerd op Ameland 600 en 150; 38. Het Onlan fan lelsma en Kobbelan onder Goïngahuizen 20; 39. De Workumerwaard 275 en 200; 40. De Steile Bank bij Oudemirdum 198 en 1000; 41. Het Oosterschar onder St. lohannesga 200; 42. Eilandjes in de Fluessen 150; 43.
Terreinen Mandefjild onder Bakkeveen 73; 44. Grote Wielen Oost onder Rijperkerk 300; 45. Stoenkherne onder Hindeloopen
80 en buitendijks 70. Totaal 2996 ha en 3795 ha buitendijks.
B.Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland.
1. Landerumer kooi (Tersch.) 1,5 ha; 2. Eiland Griend 24; 3. Rengersmiede bij Wartena 3; 4. Het Fochtelooër veen 423 ha in bezit, 407 in erfpacht; 5. Het Oudemirdumer klif 22.
C.Staatsnatuurreservaten t.n.v. het ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk
1. Blauwgraslanden onder Akmarijp 90 ha; 2. Rottige Meenthe 631; 3. Haulster bossen 54; 4. Nannewijd 59; 5. De Deelen 350; 6. Van Oordts Mersken en Sibeswiid 358; 7. Oeverlanden Terkappelsterpoelen 93; 8. Oeverlanden en eilanden Sneekermeer 99; 9. Brandemeer onder Rotstergaast 101; 10.Zwarte en Witte Brekken onder Terkaple 3; 11. Oeverlanden Tjeukemeer 56; 12. rotstergaasterwallen 20; 13. Drogehamster mieden 20; 14. Klaarkampstermeer 20; 15. Stania-State te Oenkerk 14; 16. Houtwiel, Tuskenlitsen en Valomster Leijen in Dantumadl. 91; 17. Eendekooi Ternaard 1; 18. Bergumermeer 0,52; 19. Mesolithisch station onder Oostermeer 4; 20. Ringmeer (weg Grouw-Wartena) 3; 21. de Leijen (Oostermeer-Opeinde) 28; 22. Wijnjeterper Schar 99; 23. ’t Koarrige onder Ureterp 11; 24. De Hildenberg onder Appelscha 54; 25. Hichtepoel en ’t Swin tussen Slotermeer en Fluessen 38; 26. Dijksgaten Uitheiingpolder 30; 27. Sondeler Leijen 29; Oeverlanden Grote Brekken bij Lemmer 16.
D. Idem t.n.v. het Staatsbosbeheer
(tevens overzicht van de boswachterijen) Boswachterij Bakkeveen
1213 ha. Hierin de complexen Duurswoude 610 ha; de Mersken 36; Hemriker Scharren 39; Blauwe Bosk en Haulerveld onder Haule 150 en enkele kleine complexen en singelbeplantingen in de ruilverkaveling Het Koningsdiep. Reservaten: De Poepedobbe te Bakkeveen 7 ha; Heide van Duurswoude 175.
Beheersobject Tjongervallei
842 ha. Hierin onder meer het Landgoed Ontwijk te Donkerbroek 30 ha; Tiesinga’s bosje bij Oosterwolde 17; Prikkedam onder Hoornsterzwaag 29; Oosthoek aldaar 32; Tolheksbos bij Oudehorne 10; De Meenthe onder Noordwolde 100; Spokedam aldaar 80; Bossen Oranjewoud 115; Bossen onder Oldeberkoop 58; Moeraslanden langs de Linde (van Oldeholtpa tot Oldeberkoop) 65.
Boswachterij Appelscha
1642 ha. Hierin o.m. Bossen te Appelscha; Bossen bij Elsloo 115 ha; het Bergje 11. Reservaten: het Aekingerzand bij Appelscha 77 ha; de Kraaiheidepollen aldaar 3,5; het Grote Veen aldaar 23; het Drentse Broek aldaar 0,5; de Ganzepoel aldaar 14; het Grensveen aldaar 2.
Boswachterij Vlieland
1595 ha. Hierin de reservaten Meeuwenduinen-Kroon’s polders 380 ha; het Kooiplekslid 165; de Oude Kooi 134.
Boswachterij Terschelling
9450 ha. Hierin de reservaten de Noordsvaarder-de Kroonpolders 650 ha; de Kooibosjes ten n. van Baaiduinen 2,5; de Koegelwieck (tussen Formerum en Hoorn) 250; de Landerumerheide 14; de Boschplaat 4400.
Beheersobject Ameland
413 ha. Hierin de complexen: Hollumer bos 41 ha; Kwekerijbos bij Nes 50; de Zwanewaterduinen 115; het Grote Bos bij Nes 60; de Roosduinen aldaar 65; duinen aan het lan Roeperpad onder Hollum 30.
Boswachterij Gaasterland 106 ha. De bezittingen (meest bos) liggen in de omgeving van Balk.
E.Staatsnatuurmonumenten t.n.v. Domeinen
Schiermonnikoog: Zeehondenreservaat (grootte niet aangegeven); De Kobbeduinen 2400 ha; Het Kapeglop 16; Schiermonnikoogs westpunt 100. Verder: Bergumermeer 220 ha; de Leijen in Tietjerksteradeel en Smallingerland 314; eilandje in de Fluessen 2; 5 ha onder Kuinre aan de Bij- of Tussen-Linde. In beheer bij de Vereniging tot bescherming van dorpseenden te Terhorne: het Terhornsterdiep en Terhornstermeer 54 ha.
F. Landgoederen en natuurgebieden eigendom van
particulieren en instellingen Doniawerstal: De Vegelinsbossen bij St. Nicolaasga 150 ha, Wilhelmina-oord aldaar 19. Gaasterland: de Bremer wildernis bij Balk 47 ha; Kippenburg, Westend Harich en Freulebos onder Harich 49; Lycklama Bossen aan de weg Balk-Kippenburg 314; Roekebos en Jolderenbos bij Oudemirdum 23.
Ooststellingwerf: de Boschhoeve te Nijeberkoop 171 ha.
Opsterland: Allardsoog onder Bakkeveen 11 ha; het Alphertsveld onder Olterterp 29; de bossen van de Cornelia Stichting onder Beetsterzwaag 149; het Reigersbos aldaar 13; het Wallebos aldaar (niet opgegeven); Olterterp-Lauswolt aldaar 414; de Krimpekamp onder Hemrik 15; Oud Bakkeveen 52; De Slotplaats te Bakkeveen 260. Heerenveen: Oranjewoud 110 ha; Oude Groningerbosjes bij Oudehorne 19.
Tietjerksteradeel: Heemstra State te Oenkerk 6 ha. Lit.: Handboek van natuurreservaten en wandelterreinen in Nederland z.j. (1971); Door het Fryske Gea, door S. J. van der Molen z.j. (1971).
S. J. van der Molen
