noemt men de door geheel Amerika verspreide, ten deele zeer talrijke gedenkteekenen, behoorende tot een de komst der Europeanen voorafgegaan hebbend tijdperk van eigenaardige beschaving der ingeborene volkeren van de Nieuwe Wereld. Men pleegt ze, naar de plaatsen waar ze worden aangetroffen, gewoonlijk te onderscheiden in noord-amerikaansche, mexikaansche en zuid-amerikaansche gedenkteekenen.
De noordamerikaansche bestaan meerendeels in groote gedenkstukken van aard of steen,zooals bestrate dijken, trappen aan de rivieroevers, opgangen naar bergen, grootsche en uitgestrekte omwallingen tot oorlogs- of godsdienstige doeleinden, kunstmatig opgeworpene heuvels, enz.; laatstgenoemden vindt men in het Mississippi-bekken in zoo groote menigte, dat men ze lang heeft beschouwd als gewrochten der natuur. In diezelfde streken worden ook niet zelden gereedschappen, wapenen en pronkstukken gevonden, sommigen van sierlijk maaksel, vervaardigd van koper, glimmer, schelpen, enz., alle welke voorwerpen tevens aanduiden, dat onder de hier gewoond hebbende volkeren, wier tijd van bloei waarschijnlijk nog vroeger is geweest dan 1000 jaren v. Chr., een levendig handelsverkeer plaats vond. De beste werken over deze soort van gedenkteekenen zijn: Squiers en Davis Ancient monuments of the Mississippi valley; Squiers Antiquities of the State of New York; Whittlesey Description of ancient works in Ohio; Priest American antiquiliès and discoveries in the West. Eene vroegere ontwikkeling der beschaving bewijzen de gedenkteekenen van Zuid-Amerika, inzonderheid in Peru, Bolivia, Ecuador. De meest bekende zijn de ontzaggelijke, uit reusachtige steenblokken opgerigte muren bij Tïahuanuco, de ruinen van den Inca-tempel op het eiland Titicaca en van den Pachacamactempel (zie dat woord), en bovenal de grootsche, tot bewondering dwingende Inca-straatweg van Quito naar Cajamarca. Tot andere volkeren behoren de nog weinig bekende gedenkteekenen in Cundinamarca, in de Savannen van Varinas en elders (Vergelijk, behalve de reizen van Humboldt,van d'Orbigny, van Castelnau en van Schomburgk, vooral: Tschudi en Rivero Antiguedades peruanes, gedr. te Weenen 1852).
De belangwekkendste en gewigtigste gedenkstukken van oud-amerikaansche beschaving ontmoet de reiziger in de hooglanden van Centraal Amerika, in Anahuac, Guatemala en Yucatan, deels afgezonderd liggende in de nabijheid van nog bestaande woonplaatsen, deels in groote groepen als de ruinen van geheele steden. Het grondbeginsel der geheele bouworde van Centraal Amerika is de pyramide. Voornamelijk treft men die aan bij de religieuse monumenten, inzonderheid bij de teocallis (dat wil zeggen: bij de godshuizen). Het beroemdst zijn de pyramiden bij San-Juan-de-Teotihuacan, Cholula, San-Christobal-Teopantepec, Santa-Cruz-del-Quiche, Xochicalco, Guatusco, Cuernavaca. Bekend zijn de steden-ruinen van Palenque in de provincie Chiapa en te Copan in Honduras, zoomede de grootsche monumenten te Uxmal en te Mitla in Oaxaca. Met de gewrochten van bouwkunst worden meestal talrijke beeldhouwwerken aangetroffen, zoowel reliefs als op zich zelven staande beelden; opmerkenswaardig zijn daaronder vooral de door Squiers (1850 en 1851) in Centraal Amerika ontdekte kolossale afgodsbeelden. Hiëroglyphisch schilderwerk van de oude Mexikanen, afbeeldingen en beschrijvingen van Mexikaansche gedenkteekenen bevatten de reisverhalen van Humboldt (Vues des Cordilléres), van Stephens (Incidents of travel in Central America), van Nebel (Voyage pittoresque et archéologique en Mexique), en vooral Kingsborough's prachtwerk Antiquities of Mexico; wijders de Travels in Nicaragua van Squiers, de reisbeschrijvingen van Waldeck, Stephens en Norman over Yucatan. En over de amerikaansche oudheden in het algemeen zie men : Braunschweig Altamerikanische Denkmäler.
