twee sneetjes brood met beleg
Op 24 november 1762 schreef de historicus Edward Gibbon in zijn dagboek dat hij die dag in de exclusieve Cocoa Tree in Londen had gegeten. Twintig of dertig van de voornaamste mannen uit het koninkrijk had hij gezien, dinerend aan kleine tafeltjes, kauwend 'upon a bit of cold meat or a Sandwich.'
De sandwich bestond toen nog maar net. Dat wil zeggen: het gebruik om vlees tussen twee sneetjes brood op te dienen is al zo oud als vlees en brood. De Romeinen noemden zo'n broodje een offula. Maar in 1762 kreeg dit simpele gerecht voor het eerst de naam sandwich.
Het was de Fransman Pierre Grosley die in 1770 als eerste de herkomst van dit woord beschreef. Grosley verbleef in 1765 in Londen, waar woord en broodje zich toen met een snelheid verspreidden die vergelijkbaar moet zijn geweest met de opkomst, een paar jaar geleden, van het broodje shoarma.
De sandwich, schreef Grosley, was genoemd naar John Montagu, de vierde graaf van Sandwich. Talloze taalkundigen hebben deze bewering later nageplozen en volgens een van hen werd de eerste 'sandwich' op 6 augustus 1762 om vijf uur 's ochtends opgediend.
De hevig aan gokken verslaafde graaf van Sandwich, geboren op 3 november 1718, had toen al 24 uur achtereen aan de speeltafel doorgebracht. Om het kaartspel niet te hoeven onderbreken voor een maaltijd, vroeg hij een bediende hem twee sneetjes brood te brengen waartussen volgens de ene studie ham moet hebben gezeten, en volgens een andere 'sliced beef' met groente, kaas en misschien wat ui.
Het verhaal kreeg vleugels, de sandwich raakte eerst in Engeland en daarna in Frankrijk in de mode en werd vervolgens in bijna iedere nationale keuken en taal opgenomen. Er volgden talloze samenstellingen, zoals de sandwichman, in 1832 door Charles Dickens bedacht. Het Nederlands kent onder veel meer de sandwichhanddruk en de uitdrukking in de sandwich nemen. Overigens is de samenstelling van de sandwich in onze woordenboeken nogal aan devaluatie onderhevig geweest: in 1899 sprak men nog van 'koud vleesch, caviar of iets dergelijks', terwijl hedendaagse woordenboeken zich beperken tot 'vlees en kaas'.
Voor de graaf van Sandwich was het niet het eerste marathonkaartspel waaraan hij deelnam. John Montagu maakte carrière als politicus en admiraal en in beide hoedanigheden maakte hij er een potje van. Hij verwaarloosde de Engelse vloot en raakte in talloze politieke schandalen betrokken. Hij was corrupt, nam steekpenningen aan en vergaf hoge posten aan incompetente partijgenoten. Anderzijds bevorderde hij het maken van ontdekkingsreizen, reden voor kapitein James Cook om in 1778 de Sandwich-Eilanden, nu de Hawaii-eilanden, naar hem te noemen. Bij dat alles had Sandwich ook nog een onaangenaam uiterlijk.
Charles Churchill schreef in 1763 dat de graaf van Sandwich leek op iemand die half was opgehangen maar bij wie het touw per ongeluk was doorgesneden. Over zijn wankelende manier van lopen merkte iemand eens op: 'Ik weet zeker dat het Lord Sandwich is, want zoals je kunt zien, loopt hij aan beide zijden van de straat tegelijk.'
Sandwich stierf op 30 april 1792, 74 jaar oud. Samen met de graaf van Spencer (z.a.) werd hij vereeuwigd in een rijmpje, door Ernest Weekley in The Romance of Words (1912) als volgt geciteerd:
Two noble earls, whom, if I quote,
Some folks might call me sinner;
The one invented half a coat,
The other half a dinner.
