Economisch samenwerkingsverband van verbruikers of producenten. In de Zaanstreek werden vooral de coöperaties van verbruikers belangrijk, maar er ontstonden ook produktie-coöperaties.
Door middel van gemeenschappelijke inkoop of bedrijfsuitoefening trachtten de deelnemers hun economische belangen te behartigen. Daarbij moet worden opgemerkt dat naast het economische doel idealisme een minstens zo belangrijke drijfveer voor de samenwerking was. In de 20e eeuw kwamen met name de land- en tuinbouwcoöperaties, de verbruikscoöperaties, de onderlinge waarborgmaatschappijen, de inkoop-coöperaties (of-combinaties), de collectieve woningbouwverenigingen en de coöperatieve banken op. Eerder waren er met name op het gebied van de →verzekeringen al coöperaties; bekend in dit verband zijn het →olieslagerscontract van 1727 en de →beurs voor zeevarenden. Zie ook: →boerenbedrijf, →woningbouw, →dodenbossen, →begrafenisondernemingen en →bankwezen.Reeds in de oudheid kenden de Grieken onderlinge verzekeringsmaatschappijen. De moderne coöperaties ontstonden in Engeland in de 19e eeuw, als reactie op ongewenste gevolgen van de industriële revolutie. Met name de gedwongen winkelnering (consumenten werden door hun werkgever gedwongen bij bepaalde winkeliers te kopen, prijzen konden hierdoor kunstmatig hoog worden gehouden) was velen een doorn in het oog.
De eerste voorvechters van de coöperaties, de Engelsman Robert Owen (1771-1858) en de Fransman Charles Fourier (1772-1837) meenden dat de kapitalistische leverancier en/of werkgever plaats moest maken voor een organisatie die eventuele winst uitkeerde aan de deelnemers. Na enige (weinig succesvolle) pogingen, werd in 1844 de eerste geslaagde verbruikscoöperatie opgezet, de ‘Pioneers of Rochdale’.
Het Engelse idealisme had grote uitstraling naar andere delen van Europa. Binnen enkele tientallen jaren werden overal op het vasteland pogingen gedaan om coöperaties op te richten. In Duitsland richtte Friedrich Wilhelm Raiffeisen (1818-1888), dorpsburgemeester, in 1864 de eerste onderlinge kredietverleningsmaatschappij op. De organisatie was vooral gericht op de plaatselijke landbouwers en vond in Nederland navolging in de Raiffeisen- en Boerenleenbanken.
De eerste succesvolle Nederlandse verbruikscoöperatie werd opgericht in 1865 te Zaandam (Help U Zelven, zie hierachter, 1), nadat eerdere pogingen om coöperatieve winkels op te richten te Rotterdam (1860) en Amsterdam (1861) waren mislukt. In totaal ontstonden in de Zaanstreek elf coöperaties. Veelal waren dit plaatselijke organisaties, die door onafhankelijke arbeiders werden opgericht. Later ontstonden ook coöperaties op levensbeschouwelijke grondslag. Opmerkelijk is dat de vroege coöperaties aanvankelijk probeerden elkaar de loef af te steken, zodat binnen de links-idealistische organisaties het kapitalistische concurrentiebeginsel ingang vond. Ter voorkoming hiervan, en om de basis van de coöperaties te verbreden, had een aantal fusies plaats. De laatste daarvan kreeg haar beslag in 1982 toen de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland werd samengesmolten met de Coöperatie Gelderland, tot de ‘Coöp '82 u.a.'.
Hierachter volgt een overzicht van de Zaanse coöperaties.
1. Coöperatie Help U Zelven, Zaandam
In de zomer van 1865 besloot een groep arbeiders, van wie een aantal een geschrift van professor Vissering had gelezen, te Zaandam een coöperatie op te richten, naar voorbeeld van de 'Pioneers of Rochdale’. De eerste 32 leden moesten contributie betalen om een winkel te kunnen inrichten. Binnen het jaar sloten zich nog 38 Zaandamse gezinnen aan. In het eerste jaar werd in totaal ƒ 370 aan contributie opgehaald, voldoende om een winkel te openen aan het Klamperspad. De huur van het pand bedroeg 90 cent per week, de inrichting vond in eigen beheer plaats. Aanvankelijk vond de verkoop alleen op zaterdag plaats, later was de winkel drie dagen per week geopend.
De huisvesting aan het Klamperspad werd in 1873 ingewisseld voor een winkel aan het Zuidervaldeurspad. In datzelfde jaar werd een tweede winkel geopend aan de Westzijde, en twee jaar later een bakkerij aan de Oostzijde.
De coöperatie kreeg in de eerste bestaansjaren te maken met tegenwerking van de plaatselijke middenstand, die met name bestond uit pressie op de leveranciers om niet aan Help U Zelven te leveren. Overigens was dit offensief weinig succesvol: liberale ondernemers, en bijvoorbeeld ook een doopsgezind predikant, stonden de arbeiders met raad en daad terzijde.
In 1890, bij het 25-jarig bestaan, had Help U Zelven zich vast gevestigd in de Zaandamse gemeenschap. Behalve de winkels had de coöperatie een Weduwenfonds (opgericht 1889) en een kolenmagazijn. Er waren 700 leden en er werd winst gemaakt.
Begin 20e eeuw werd contact gezocht met andere coöperaties, met het doel tot samenwerking te komen. Het was de leden een doorn in het oog dat de andere coöperaties eerder concurrenten dan collega’s waren. Uiteindelijk in 1920 ging Help U Zelven op in de Zaansche Coöperatieve Verbruiks- en Produktievereniging ‘De Eenheid’ (zie hierachter, 12).
2. Coöperatie Eendracht Maakt Macht, Assendelft
In de tweede helft van de 19e eeuw kon (globaal) de bevolking van Assendelft in twee groepen worden verdeeld: de boeren met hun knechten en de thuiswevers. De thuisweverij was volledig afhankelijk van de (kwijnende) zeildoekindustrie te Krommenie. Onder aanvoering van dorpsarts S. Bon werd getracht de gemeente minder afhankelijk te maken. Bon stimuleerde ook de oprichting van Arbeidersvereniging Eendracht Maakt Macht in 1873 (officieel: 1874).
De vereniging, die zich richtte op ‘de bevordering van de zedelijke welvaart van de werkende stand’, richtte een ziekenfonds op en begon voorzichtig met de verkoop van een beperkte hoeveelheid artikelen. Het initiatief sloeg aan: binnen enkele maanden telde de vereniging 150 leden.
Aanvankelijk werd uit het huis van een der bestuursleden gehandeld in voornamelijk brandstof, maar door het succes kon in 1882 worden begonnen met de bouw van een winkelhuis in de Kerkbuurt. Voorzitter van de coöperatie was inmiddels burgemeester K.C. de →Boer geworden.
De landbouwcrises van de jaren ’90 van de 19e eeuw deden zich in Assendelft zwaar voelen, en dit had ook gevolgen voor de omzet van de winkel van de coöperatie. Aan het einde van de 19e eeuw ging de Arbeidersvereniging ertoe over tuintjes te verhuren (waarin mensen hun eigen groente konden telen), terwijl in de winkel ook boeken konden worden geleend. Tot aan de Eerste Wereldoorlog werd jaarlijks een omzet van tussen de ƒ 20.000 en ƒ 30.000 behaald. In de boeken van de vereniging is het veranderen der tijden terug te lezen: de verkoop van klompen werd vrijwel volledig overvleugeld door die van schoenen.
De mobilisatie van 1914-1918 bracht een uitzonderlijke omzetstijging, als gevolg van het grote aantal in Assendelft ondergebrachte militairen; in 1917 werd met de winkel een omzet van ƒ 68.000 bereikt, en met de inmiddels ook opgerichte bakkerij een omzet van ƒ 25.000. Dit betekende overigens niet dat ook de bedrijfsresultaten gunstiger werden. Uitgerekend in het jaar dat de omzet voor het eerst boven de ƒ 100.000 lag (1919), maakte de vereniging verlies. In de navolgende jaren bleven omzet en aantal leden licht stijgen (meer dan 500 leden in 1924), maar de winstmarge bleef steeds minimaal. Het bezit van de vereniging breidde zich verder uit: in 1932 werd een manufacturenwinkel geopend, voorts kreeg de vereniging verscheidene bakfietsen en een aantal vrachtwagens in haar bezit.
Na de Tweede Wereldoorlog, die de coöperatie doorkwam zonder verliezen, werd het allengs moeilijker het hoofd boven water te houden. Om te overleven moest men een hypotheek op de vaste eigendommen aanvaarden. Desondanks kocht Eendracht Maakt Macht nog in 1950 een winkelpand aan de Lange Heit en een pand in Assendelft-Zuid. Een jaar daarna ging de Arbeidersvereniging op in de Coöperatieve Verbruikers Vereniging ‘Zaanstreek’ u.a. (zie hierachter, 13).
3. Coöperatie Zaanlands Eenheids Coöperatief, Koog
In december 1883 werd door het Zaanlands Eenheids Coöperatief aan het Hellingpad te Koog een bakkerij geopend. De coöperatie was in naam neutraal, maar werd in de praktijk gedomineerd door mensen uit de arbeidersbeweging. De tweespalt in de arbeidersbeweging tussen het Plaatselijk Arbeids Secretariaat (zie: →Werknemersverenigingen) en de moderne bonden (idem) speelde bij de verkiezingen van bestuursleden steeds een grote rol.
Het Zaanlands Eenheids Coöperatief maakte gebruik van bakkerskarren, die in de hele Zaanstreek bekend werden. De leden van de coöperatie woonden door de hele streek verspreid, daarom werd ook wel gebruik gemaakt van hondewagens. De karren waren uitzonderlijk smal (en ter compensatie: hoog), omdat ze anders de zeer smalle brug van het Hellingpad naar de Lagedijk niet konden nemen.
Behalve de bakkerij kreeg de coöperatie ook een winkeltje aan de Lagedijk (tegenover de Jan Bestevaerstraat), dat echter van geringe betekenis bleef.
In 1920 ging het Zaanlands Eenheids Coöperatief op in ‘De Eenheid’ (zie hierachter, 12).
4. Coöperatie Helpt Elkander Coöperatief, Westzaan, Zaandijk
Reeds in 1883 kwam een groep Westzaners en Zaandijkers bijeen om de oprichting van een verbruikersvereniging te bespreken, maar eerst vijf jaar later was het Helpt Elkander Coöperatief een feit. Een van de oprichters was de Westzaner meelfabrikant P. →Molenaar.
De eerste winkel, waar het Ziekenfonds Helpt Elkander veel aan bijdroeg, werd in 1895 geopend aan de Kerkstraat te Zaandijk. In 1905 werd een winkelpand geopend in de Krabbelbuurt te Westzaan. In 1919 verhuisde deze winkel naar een voormalige dokterswoning in de Kerkbuurt. Een jaar later ging het Helpt Elkander Coöperatief op in De Eenheid (zie hierachter, 12).
5. Coöperatie 'Werkmanskracht’, Krommenie
Het succes van coöperaties in andere gemeenten zorgde ervoor dat ook in Krommenie werd gesproken over de mogelijkheid een verbruikersvereniging op te richten. Het waren met name werknemers van de sigarenfabriek van →Baars die zich aansloten bij de in de zomer van 1898 opgerichte Coöperatie Werkmanskracht. Dankzij een renteloos voorschot kon de vereniging een pand aan de Heiligeweg tot kruidenierswinkel inrichten. Reeds in 1900 volgde de verhuizing naar de Noorderhoofdstraat (hoek Vermaningstraat).
Drie jaar later werd een bakkerij aan de Wilhelminastraat geopend. Verzet van de plaatselijke bakkers maakte het functioneren van deze bakkerij de eerste jaren moeilijk. In 1904 werd een personeelsziekenfonds opgericht, een jaar later werd de eerste vaste kracht in dienst genomen. Een in 1908 opgerichte melkzaak moest spoedig weer gesloten worden.
Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog kwam de coöperatie in moeilijkheden, goederen waren schaars en Werkmanskracht kwam in financiële problemen. Na de oorlog volgde snel herstel: in 1920 werd een manufacturen-afdeling in gebruik genomen, een jaar later werd de Volksspaarbank opgericht en weer een jaar later een brandstoffenafdeling.
In 1923, toen Werkmanskracht 25 jaar bestond, werd op de plaats van de oude winkel een geheel nieuw gebouwd pand betrokken. Van de Rooms Katholieke Coöperatie De Voorzorg (zie hierachter 11) werd de broodwijk Assendelft/Krommenie/Wormerveer overgenomen; de bakkerij moest hiervoor worden uitgebreid. In 1930 werd een winkel geopend in Assendelft, in 1931 aan de Marktstraat te Wormerveer, in 1937 aan de Julianastraat te Krommenie een showroom met bovenwoning, magazijn en schoenmakerij, en in 1940 aan het Vlietsend te Krommenie een manufacturenwinkel.
De Tweede Wereldoorlog was een moeilijke tijd, die de vereniging evenwel redelijk doorkwam. In 1946 had Werkmanskracht 2254 leden. In de jaren na de oorlog kampte de coöperatie met personeelstekort. In 1951 ging Werkmanskracht op in de Coöperatieve Verbruikersvereniging Zaanstreek u.a. (zie hierachter, 13), die op een stuk grond van Werkmanskracht aan de Zuiderhoofdstraat een moderne zelfbedieningswinkel liet bouwen.
6. Coöperatie 'Walden’.Zaandijk
Walden neemt onder de Zaanse coöperaties een bijzondere plaats in. De coöperatie werd vernoemd naar de door de schrijver/idealist Frederik van Eeden te Bussum opgerichte produktie-coöperatie Walden (1898), een ethisch-communistische gemeenschap. Op initiatief van P.C. Bakker, een tot administrateur omgeschoolde bakker, huurde een groep bakkers, allen Vrije Socialisten (zie: →Socialisme 3.2) een bakkerij aan de Lagedijk te Zaandijk. Aanvankelijk was Walden een stichting en werd de bakkerij als produktieve associatie geëxploiteerd. Aangezien deze bedrijfsvorm niet goed werkte werd in december 1909 de Coöperatieve Vereniging Walden opgericht. In het bestuur kwamen vijf bakkers en vier gebruikers; voorts werden enige commissarissen benoemd.
Walden kreeg grote steun van de Zaandijker bevolking. In 1912 kon de coöperatie een eigen pand betrekken aan de Lagedijk, in 1914 werd dat al weer te klein. Walden had toen al meer dan duizend leden. Nadat een verkooppunt in Oostzaan in gebruik was genomen steeg het ledental tot 1220. In 1919 werd een record-omzet van ƒ 150.000 bereikt; er werkten toen dertig bakkers samen in de coöperatie. Een jaar later ging Walden op in De Eenheid (zie hierachter, 12).
