1.1. Algemeen
1.1.1. Het gewest Kennemerland
De Zaanstreek maakt nu deel uit van de provincie Noord-Holland. Deze naam is pas in de 19e eeuw aan dit gewest gegeven. In de middeleeuwen werd met de naam Noord-Holland het gebied ten zuiden van de tegenwoordige grens met de provincie Zuid-Holland bedoeld. Het gebied dat nu Noord-Holland wordt genoemd bestond, globaal, uit de gewesten Kennemerland, West-Friesland, Waterland en de Zeevang, Amstelland (dat oorspronkelijk tot Utrecht behoorde) en het Gooi (dat in de 13e eeuw bij Holland werd gevoegd). De Zaanstreek behoorde tot Kennemerland, een gewest dat zich naar het oosten uitstrekte tot aan Purmerend.
Hier wordt dan gesproken over een tijd waaruit ons reeds schriftelijke gegevens ten dienste staan. In de laatste jaren zijn er heel oude bewoningssporen in de Zaanstreek voor de dag gekomen (zie: ➝ Archeologie), maar deze archeologische vondsten leren ons weinig of niets over het bestaan van georganiseerde dorpsgemeenschappen.
De oevers van de Zaan leenden zich niet voor bewoning en de woonkernen Oostzaan en Westzaan ontstonden dan ook op een behoorlijke afstand daarvandaan.
Aannemelijk is dat het land ten oosten van de duinen vanuit het duingebied in exploitatie is genomen.
1.1.2. Germania (tot de 5e eeuw)
Tot circa de 5e eeuw behoorde Kennemerland tot Germania. Wat wij met de naam ‘Germania’ betitelen, is met anders dan een verzameling van aparte stammen. Eén daarvan, de Friezen, bewoonde het kustgebied zelfs tot in Frankrijk. Zij werden door de Franken onderworpen, tenminste voor wat betreft het gebied beneden de Oude Rijn, die toen bij Katwijk in zee stroomde.
Voor de ontwikkeling van bestuur en rechtspraak kijken we dus eerst naar de Germaanse tijd.
De verschillende Germaanse stammen hadden geen gemeenschappelijk bestuur en rechtspraak; er was slechts sprake van een ‘stamrecht’. De eerste mededelingen over dit stamrecht zijn te vinden in het boek ‘Germania’ van de beroemde Romeinse historicus Tacitus (155-120 na Christus). Hij schreef in het Latijn en gebruikte dus Latijnse namen voor de instellingen die hij aantrof. Hij vertelt ons dat de stam of civitas verdeeld was in pagi (gouwen), die op hun beurt weer bestonden uit een aantal vici. De naam gouw heeft vermoedelijk betrekking op duizendschap (een militaire indeling), die op zijn beurt weer verdeeld was in honderdschappen (centenae). Deze hadden een eigen aanvoerder (centenarius), tevens hoofd van het rechtsdistrict.
De centenae werd gevormd door de gezinshoofden. Het gezin was dus toen de hoeksteen van de samenleving.
Aan het hoofd van de stam stond vaak een koning (rex), die door het volk werd gekozen.
Aan het hoofd van een gouw stond een gouwvorst (princeps).
Bestuur en rechtspraak waren niet gescheiden. De vrije mannen kwamen bijeen in het ‘concilium civitatis’, de grote volksvergadering, maar ook in kleinere stambijeenkomsten.
Men kende reeds een indeling naar standen: edelen, vrijen, halfvrijen en knechten. Om aan de volksvergadering deel te nemen, moest men vrij zijn en in het bezit van grond. Ook was het een vereiste dat men gezinshoofd was.
In het 'concilium civitatis’ werd rechtgesproken, gehandeld over oorlog en vrede, zo nodig een gouwvorst gekozen en werden andere bestuurszaken behandeld.
De rechtspraak vond plaats in de open lucht op ‘het dingstal'. Dit woord is nog terug te vinden in de dag-aanduiding ‘dinsdag’ (Dinges-dag). Op de rechtszitting werd het vonnis door de ‘oordeelvinder’ voorgesteld en door de ‘omstanders’ goedgekeurd, waarna het door de rechter ten uitvoer werd gelegd. Bij vonnissen moet niet alleen aan strafzaken worden gedacht, bijvoorbeeld overdracht van onroerend goed werd ook in de vorm van een vonnis gegoten, waarbij aan de verkoper het verkochte werd ontzegd en het aan de koper werd toegewezen. Soms was er een vaste oordeelvinder, die het vonnis moest voorstellen. Deze werd ‘asega’ genoemd (‘a’ is recht, ‘sega’ is zeggen); zie ook hieronder.
1.1.3. De Frankische periode (tot de 10e eeuw)
Het hoogste gezag berustte bij de koning, wiens macht groter was dan die van het oudGermaanse stamhoofd. Het koningschap werd erfelijk, zodat de oud-Germaanse koningskeuze niet meer plaats vond. De koning was opperste rechter, hoofd van de rijksadministratie en soms trad hij als wetgever op. Het rijk was verdeeld in gouwen (pagus, comitatus, ducatus). De hoofden van deze gouwen werden door de koning benoemd en droegen de naam van de graaf (comes). De oudste Hollandse graven heetten dan ook ‘comes Frisiae’ (graaf van Friesland).
Aanvankelijk was het gravenambt niet erfelijk. De graven werden door de koning benoemd en ontslagen; later werden zij met hun graafschap beleend, waarna het ambt erfelijk geworden is. De graaf stelde een ‘centenarius’ of ‘hunno’ aan als voorzitter van de honderdschap, die als aangesteld ambtenaar ‘schout’ werd genoemd.
Het oude systeem van rechtspraak werd gehandhaafd, met dien verstande dat er soms één oordeelvinder (asega) was, en soms een college van zeven oordeelvinders. die al in de tijd van Karei de Grote de naam ‘schepenen' kregen.
Tijdens de Frankische periode kwam het leenstelsel op. Eerst in de hogere regionen: graven en bisschoppen werden beleend door de vorst. In de volgende landsheerlijke tijd drong het ook in de lagere regionen door.
1.1.4. Landsheerlijke periode (10e-16e eeuw)
Deze tijd werd gekenmerkt door het leenstelsel, waarmee veranderingen in de rechtspraak gepaard gingen.
De Hollandse graven waren van huis uit leenmannen van de Duitse keizer. Zij wisten zich aan diens gezag te ontworstelen, zodat de band met de keizer een term zonder inhoud werd.
In hun eigen gebied (Holland) verstevigden zij hun macht. Was er vroeger een volksgerecht, dit ging langzaam over in een ‘ambtenarengerecht’. De ‘omstanders’ begonnen weg te blijven, uit hun midden werd een vast college van oordeelvinders gevormd onder de naam van schepenen.
Graaf Floris V gaf op 21 maart 1292 een nieuw landrecht aan Kennemerland, dat gezien wordt als de basis van een nieuwe organisatie van de rechtspraak. De ‘asega’ werd vervangen door een door de graaf benoemde schout. Recht gesproken werd door de schepenen, meestal zeven in getal. De naam schepen werd al in de Karolingische tijd gebruikt, maar het bestaan van een gerecht, gevormd door schout en schepenen werd nu door het landsgerecht voorgeschreven. De schout was voorzitter van het gerecht. Zijn taak is enigszins te vergelijken met die van een officier van justitie en van een burgemeester (recht en bestuur waren niet gescheiden!).
Bij de benoemingen van schouten werd door de graaf meer gekeken naar het financieel voordeel dat de grafelijke kas daarbij had, dan naar bekwaamheid. Het ambt werd namelijk door de graaf verpacht aan de meestbiedende. Dat dit leidde tot ambtsmisbruik is duidelijk.
De dorpsgerechten deden alleen in kleinere criminele en civiele zaken recht. Meestal mocht de boete niet hoger zijn dan 42 schellingen.
Men kon tegen een vonnis in beroep gaan bij de ‘hoge vierschaar’ (baljuwsgerecht), gevormd door ➝baljuw en leenmannen. Dit gerecht behandelde dus de zwaardere zaken en ook wel kwesties in eerste aanleg, die niet door het dorpsgerecht behandeld mochten worden. De baljuw werd door de graaf benoemd; wat ook aanleiding gaf tot allerlei misbruiken. De naam baljuw kwam in ons gewest pas in de 13e eeuw in gebruik.
Allerlei zaken konden door de graaf in leen gegeven worden: grond, visserijrechten, tienden enzovoort. Het voornaamste leenobject was echter het overheidsgezag.
Vaak leende de graaf geld en gaf dan het schoutambacht in onderpand. De geldgever mocht dan het schoutambt uitoefenen tot de geleende som terugbetaald was. Een verder gaande vorm van in onderpand geven was belening met het schoutambacht. De geldschieter kreeg dit in leen voor een aantal jaren of het was zelfs erfelijk. Er ontstond dan een ➝ambachtsheerlijkheid, en de crediteur mocht zich dan ambachtsheer noemen. Hij fungeerde zelf als schout; soms mocht hij (maar niet altijd!) een onderschout aanstellen. Omdat hij bijvoorbeeld in de rechtspraak beperkte rechten had (hij mocht geen hogere boeten opleggen dan tot een bepaald bedrag, meestal 42 schellingen) spreekt men van een lage heerlijkheid.
Een andere mogelijkheid was dat de graaf een ambachtsheerlijkheid in leen gaf aan iemand die hem op andere wijze van dienst was geweest.
Ook het baljuwschap kon om dezelfde redenen overgaan in een erfelijk leen. Aangezien de baljuw de hoge jurisdictie uitoefende, spreekt men in zo’n geval van een hoge heerlijkheid.
Na deze korte schets van de ontwikkeling van bestuur en rechtspraak in het gewest Kennemerland, wordt hieronder beschreven hoe de Zaanstreek in dit systeem paste.
1.2. Zaanstreek
1.2.1. Zaanden
Wat de oudste geschiedenis van de Zaanstreek betreft laten de schriftelijke bronnen ons in de steek. Dit kan twee oorzaken hebben: of deze bronnen ontbreken geheel, of de streek kon niet bogen op spectaculaire gebeurtenissen, met andere woorden: zij was te onbelangrijk om in een of ander verband in de geschriften genoemd te worden. Ten aanzien van de Zaanstreek spelen beide factoren een rol.
In een snel tempo wordt dankzij de archeologie onze kennis omtrent het bestaan van prehistorische nederzettingen uitgebreid. Er is vastgesteld dat periodes van bewoning werden afgewisseld door niet-bewoning. Voor het bestaan van een georganiseerde nederzetting is continuïteit in bewoning noodzakelijk. Deze continuïteit wordt in de Zaanstreek gevonden bij de nederzetting ➝Zaanden. Op de Hem bij Zaandam (bij de Hembrug) werden de restanten van een kerkgebouw en een begraafplaats aangetroffen. Een uitgeholde boomstam met een skelet wees aanvankelijk op de Frankische tijd, maar het staat wel vast dat dergelijke begravingen ook veel later nog voorkwamen.
Het dorp Zaanden werd in 1155 door de Westfriezen verwoest. Hulp uit Osdorp en Haarlem wist de aanvallers te verdrijven, maar Zaanden werd niet meer opgebouwd.
Hiervóór is betoogd dat de exploitatie van de streken ten oosten van het duingebied heeft plaatsgevonden vanuit de hooggelegen zandgronden. Uit de gebeurtenissen van 1155 blijkt al dat de Haarlemmers belang hadden bij het voortbestaan van Zaanden .Dit zou wonderwel kloppen met het feit dat er een heerlijkheid Zaanden bestaan moet hebben die aan een geslacht toebehoorde dat de naam ‘Van Zaanden’ droeg, maar een wapen voerde dat sterk gelijkt op dat van de ‘Van Haarlem’s’. Aannemelijk is dan ook dat deze laatstgenoemde familie, de aanzienlijkste van geheel Kennemerland, verantwoordelijk gesteld moet worden voor de ontginning van de Zaanstreek. Zij zal de exploitatie hebben overgelaten aan een jongere zoon die de naam ‘Van Zaanden’ ging dragen.
Uit de 13e eeuw kennen we twee Van Zaandens. In een oorkonde van 1 december 1280 wordt Jan van Zaanden ‘neef’ genoemd van Willem van Haarlem, zoon van heer Symon van Haarlem, ridder. De tweede die genoemd wordt is Willem van Zaanden, die als medeplichtige aan de moord op graaf Floris V te boek staat. Die beschuldiging wordt ondersteund door het feit dat de beruchte Gerard van Velsen van de graaf van Holland de visserij in de Zaan in leen hield; hij was dus blijkbaar aan Willem verwant. Willem van Zaanden bekocht zijn mededaderschap met de dood en verlies van zijn bezittingen. Daaronder was niet begrepen het huis te Zanen, gelegen in Schoten ten noorden van Haarlem, met de daarbij behorende ambachtsheerlijkheid.
Dit ‘Zanen’ was dus waarschijnlijk geen persoonlijk bezit van Willem van Zaanden, maar van een gezagsgetrouw familielid. Wel wijst het feit dat dit huis onder de rook van Haarlem lag op de verwantschap van de Van Zaanden’s met de Van Haarlem’s.
Of de heerlijkheid Zaanden (bij de Zaan) een kasteel bezat, is niet zeker. Er wordt geen melding van gemaakt bij de wraakactie tegen de moordenaars van de graaf. Toch vinden we in latere bronnen ‘het hof, gelegen in de reeds genoemde Hemlanden bij het Noordzeekanaal vermeld. Het woord ‘hof duidt vaak op de aanwezigheid van een verdedigbaar centrum in een nederzetting. Bij het woord ‘hoflanden' denkt men aan zo’n centrum dat misschien bestond uit een woontoren bij een min of meer versterkte hoeve. Het ligt wat minder voor de hand om bij het woord ‘hof te denken aan een kerkhof.
Over de omvang van de heerlijkheid Zaanden zijn we tamelijk goed ingelicht. Naar het zuiden lag de grens in het IJ, de eilandjes Zaanderhorn en Ruigoord behoorden ertoe. Aangetekend kan worden dat het dorp Sloten, gelegen aan de overkant van het IJ. aan de Van Haarlem's toebehoorde. In het westen grensde Zaanden aan Assendelft. Meer naar het noorden zullen Krommenie en Krommemedijk er ook toe behoord hebben, want zij vormden met Westzaan steeds één schoutsambt.
De positie van Oostzaan is lang omstreden geweest. Hoorde dit dorp tot de heerlijkheid Zaanden? Loosjes meende van niet en voor zijn mening valt veel te zeggen. Een oorkonde van 21 juni 1308 maakt dit duidelijk: De graven konden naar willekeur over verbeurd verklaarde goederen beschikken en deze geven aan wie zij wilden. In dat licht is het niet verwonderlijk dat graaf Willem op genoemde datum al het goed, waar dat ook gelegen is, afkomstig van Willem van Zaanden, aan zijn broer heer Jan van ➝Beaumont gaf. Daar behoorde Oostzaan niet bij, dus dit dorp was niet in het bezit van Willem van Zaanden.
1.2.2. Handvesten en privileges Westzaanden en Crommenie
De heerlijkheid Zaanden zal, zoals hiervoor (in 1.2.1.) uiteengezet is, Kennemer-recht en -bestuur gekend hebben en behoord hebben tot het baljuwschap Kennemerland. Dat veranderde toen heer Jan van Beaumont verschillende heerlijkheden verkreeg, waaronder Zaanden. Hij verenigde deze tot één baljuwschap, meestal ‘Baljuwschap van der Wijk’ (is Beverwijk) genoemd, doch later komt ook de naam 'Baljuwschap van Bloys’ voor. De zetel hiervan was Beverwijk. Halsmisdrijven gepleegd in Westzaan, en ook zaken in hoger beroep en enkele in eerste aanleg, werden behandeld door de baljuw en leenmannen, de hoge vierschaar van Beverwijk.
Soms werd er ook elders recht gesproken, want het handvest van 1346 vermeldt dat, wanneer er een doodslag gepleegd is in het (schouts)ambacht van Westzaan, de baljuw met zijn mannen, de hoge vierschaar, daarheen zal reizen om de zaak te berechten ‘als zeede ende gewoonte aldaer voortijdts heeft geweest’.
Dit handvest van 1346 is niet het oudste dat er geweest moet zijn, want het privilege is door Jan, heer van Beaumont, verleend aan Westzaanden en Crommenie, omdat de oude handvesten verbrand waren. Er wordt niet bij gezegd waar en wanneer die brand heeft plaatsgevonden. Een onvervangbaar verlies had die brand niet veroorzaakt, want het handvest van 1346 was een vervanging van het oude, zodat men mag aannemen dat de inhoud van de nieuwe akte gebaseerd zal zijn geweest op de oude. Men vindt er bijvooreeld de tolvrijheid in, die alleen een herhaling is van een oudere verlening van tolvrijheid. De inwoners mochten door heel Holland en Zeeland trekken en handel drijven zonder de gebruikelijke tolrechten te betalen. Van belang is ook dat de schepenen de jurisdictie hadden over dijken, sluizen en ‘wateren’, waaruit af te leiden valt dat waterschapsrecht tot de bevoegdheden van de schepenen behoorde en dat er geen aparte heemraden waren.
Jan, heer van Beaumont, stierf in 1356. Zijn erfdochter Johanna was met Lodewijk van Chatillon, graaf van Bloys, getrouwd. Lodewijk overleed in 1346 en zijn broer, graaf Jan van Chatillon, was zijn erfgenaam. Deze liet bij zijn dood in 1381 Westzaan na aan zijn broer Guy van Chatillon. Laatstgenoemde was zijn onderdanen in Westzaan en Crommenie welgezind: hij ‘verbeterde’ het handvest dat door Jan, heer van Beaumont, gegeven was (31 december 1396).
De op één na laatste bepaling van dit nieuwe handvest handelt over het ‘wedderecht’ (pandrecht). Daarvan wordt gezegd dat een rechter zaken over dit punt zal berechten te Westzaan ‘bij de kercke op ten dingstal' en te Krommenie ‘bij dercapelle’.
Daar graaf Guy van Chatillon in 1397 kinderloos overleed kwamen Westzaan en Crommenie weer terug bij het graafschap Holland, in de persoon van hertog Albrecht van Beieren, die de door zijn voorgangeis verleende privileges bevestigde (13 maart 1398). Eén min of meer belangrijke wijziging bracht hij aan. Een bepaling van het oude handvest luidde dat de schout geen onderschout mocht aanstellen zonder toestemming van de 'buren'. Hertog Albrecht schrapte delen in Europa. De oorzaken hiervan zijn het biotoopverlies en de luchtvervuiling. De paddestoel blijkt nog meer dan de plant gevoelig voor luchtvervuiling en zure regen.
In hoeverre deze achteruitgang van paddestoelen ook voor de Zaanstreek geldt, valt moeilijk te zeggen. Over de verspreiding van paddestoelen in deze streek is helaas weinig bekend. Wel worden in de literatuur enkele karakteristieke soorten genoemd. Deze komen vooral op de zogenaamde veenmos-rietlandjes voor en zijn: Veenmosgrauwkop, Veenmosvuurzwammetje, Vlokkig veenmosklokje en de Moeraszwavelkop.
4. Fauna
Behalve de bestaande wisselwerking tussen planten is er ook een wederzijdse beïnvloeding van planten en dieren. Groepen plante-en diersoorten die in nauwe relatie met elkaar staan heten levensgemeenschappen. De wetenschap die deze relaties beschrijft is de ecologie. Een ecosysteem is een geheel van levende organismen en hun milieu, met hun onderlinge relaties. In de Zaanstreek bestaan diverse ecosystemen, waarvan overigens nog lang niet alle relaties voldoende bekend zijn. Om het overzicht te behouden wordt hier niet verder ingegaan op de ecosystemen, maar wordt de fauna apart behandeld. Deze inleiding is slechts bedoeld om aan te geven dat een en ander niet op zichzelf staat.
4.1. Avifauna (vogels)
De in de Zaanstreek meest in het oog springende fauna is de avifauna. Daarom wordt deze ook als eerste behandeld. Over Zaanse vogels zijn vele boeken geschreven. Vooral de activiteiten van de →Vogelwacht Zaanstreek zijn op dit punt belangrijk.
Hieronder volgt een beknopt overzicht van de diverse groepen vogels.
Vogels kunnen onderscheiden worden naar de diverse landschapstypen waarin zij broeden en/of fourageren. Voor de Zaanstreek zijn vanuit dat onderscheid de volgende groepen van belang: weidevogels, moeras/rietlandvogels en watervogels. Daarnaast is er vanuit de streek gezien nog onderscheid te maken tussen vogels die er broeden en vogels die er merendeels alleen fourageren.
4.1.1. Broedvogels
Weidevogels zijn vogels die broeden en fourageren in open lage vegetaties. Sommige hier als weidevogel bekend staande soorten komen van oorsprong voor op de strandvlakten en de kwelders (Kluut, Scholekster). Andere kwamen met name voor op de Noordeuropese toendra’s (Kemphaan). Wat hen naar de weiden trekt is de lage begroeiing en de hoge voedselrijkdom die samenhangt met een zekere mate van landbouwkundig gebruik. Daarom zijn de dichtheden van sommige soorten hier ook veel groter dan op de Russische toendra’s. Nederland heeft voor de weidevogels een grote internationale verantwoordelijkheid.
Van verschillende soorten broeden aanzienlijke delen van de Noord-Westeuropese populatie in ons land. Van de Grutto is dit zelfs zo’n 90 %.
Van de weidevogels in ons land broedt een niet onaanzienlijk deel in de Zaanstreek. Deze streek geniet hierdoor landelijke en zelfs internationale bekendheid. De tabel geeft voor enkele soorten aan hoeveel exemplaren in de Zaanstreek broeden.
In de Zaanstreek horen zo’n 20 soorten weidevogels tot de regelmatig terugkerende broedvogels. De verschillende soorten zijn aan verschillende biotopen gebonden (de biotoop is de natuurlijke leefomgeving van een soort). Deze biotopen hangen nauw samen met het beheer. De meest algemene broedvogels (Grutto, Kieviet, Scholekster) broeden op de meest intensief gebruikte delen. Op de nattere gronden zien we de Watersnip en de Tureluur en op de extensieve percelen de Kemphaan. Nagenoeg verdwenen is de Zwarte stern, die ook op de meest extensief gebruikte percelen aanwezig was.
Van deze zwaluwachtig uitziende vogel broedden er tot de jaren ’60 nog enkele honderden paren in de Zaanstreek. Daarna liep het aantal snel terug. Zij broedden bij voorkeur op waterplanten en darmwier. Of het verdwijnen van deze vegetatie de oorzaak is van de verdwijning van de Zwarte stern uit de streek is niet duidelijk, maar wel aannemelijk.
De Kemphaan en de Watersnip zijn ook kritische soorten; dat wil zeggen dat hun biotoopeisen zeer nauw omschreven zijn. Bij intensivering van het landgebruik zijn zij de eerste soorten die verdwijnen. Hun aantal is dan ook de laatste decennia afgenomen. Ook het areaal van andere weidevogels staat echter onder druk. Alle weidevogels hebben behoefte aan rust en open land. Bosschages en rietlanden worden als broedgebied gemeden, evenals wegen of bebouwing.
Verstedelijking van de Zaanstreek, doorsnijding met wegen en hoogspanningskabels en intensivering van de landbouw, maar ook de verwaarlozing van percelen hebben geleid tot een flinke achteruitgang van de weidevogelstand sinds het begin van deze eeuw. Zo verdween er een kemphanen-baltsplaats (ook wel stoeiplaats genoemd) onder de nieuwbouwwijk van Westerkoog. Tijdens de aanleg van de wijk baltsten de kemphanen nog wel op het opgespoten zand. Met de komst van de bebouwing verdwenen zij uiteraard. De bouw van nieuwe woningen in het Guisveld en het Westzijderveld betekende eveneens een aanzienlijke aanslag op de weidevogelstand. De Vogelbeschermingswacht en milieu-organisaties waren steeds bijzonder alert, maar konden de aantasting van de Zaanse vogelweidegebieden niet voorkomen.
Toch is het niet alleen maar kommer en kwel in de vogelwereld. Er zijn de laatste decennia in de Zaanstreek ook weidevogelsoorten bijgekomen (Scholekster, Kluut). Ook de bescherming is beter geregeld. Er worden geen eieren meer geraapt, zoals enkele tientallen jaren geleden gewoon was. Door natuurbeschermers worden er op sommige plekken nestbeschermers geplaatst om te voorkomen dat de nesten door het vee vertrapt worden of sneuvelen bij de bewerking van het land. Er zijn verschillende reservaten ingesteld en tevens groeide bij de landbouwers meer belangstelling voor het weidevogelbeheer, dit mede als gevolg van het instellen van de mogelijkheid tot het sluiten van beheersovereenkomsten. De verwaarlozing en verruiging van percelen (dichtgroeien met riet en later met struiken en bomen) leidt tot gebiedsverlies voor weidevogels, maar levert nieuwe biotopen op voor al even waardevolle riet/moeras vogels.
De laatste tijd lijkt de weidevogelstand in de Zaanstreek zich te stabiliseren. Dit heeft plaats op een niveau waarvan nog steeds gezegd kan worden dat de Zaanstreek een waardevol vogelweidegebied is. Het unieke van deze streek is bovendien dat er hier naast veel weidevogels in het zelfde gebied ook grote aantallen andere vogels voorkomen (nl. watervogels en riet-/moerasvogels).
De rietkragen, rietvelden en verruigde percelen herbergen talloze broedvogels. De meeste soorten horen tot de zogenaamde riet/moerasvogels. De opvallendste soort die we veel in de Zaanstreek zien is de Bruine kiekendief. Deze stootvogel broedt in rietlanden van enige omvang. Ze is hier enige tijd afwezig geweest door het gebruik van zware, moeilijk afbreekbare bestrijdingsmiddelen (zoals DDT), maar de laatste tijd neemt het aantal in heel Nederland en ook in de Zaanstreek weer toe. Thans (1990) broeden er weer enkele tientallen in de Zaanstreek.
De meeste riet-/moerasvogels hebben een klein en onopvallend uiterlijk, zoals de Snor, de Kleine karekiet en de Rietgors. Veel van deze vogels weten echter op te vallen door hun karakteristieke geluid. De Roerdomp bv. is al van verre herkenbaar door zijn diepe luide 'woep'-geroep. (De Latijnse naam van dit dier, ‘Botaurus stellaris’, betekent vrij vertaald: ‘brul-os’.)
Ook voor de riet-/moerasvogels geldt dat elk weer zijn voorkeur heeft voor een bepaalde samenstelling van de beplanting in een gebied. Sommige soorten prefereren jong riet, andere juist weer ouder riet (zogenoemd overjarig riet, dat een of meer jaren niet gemaaid wordt). Dit heeft te maken met de zaden, of de specifieke insecten die in het riet leven. Zo leeft het Baardmannetje ’s zomers van insecten en ’s winters van rietzaad, waardoor deze vogel hier kan overwinteren. Er zijn ook vogels die juist de voorkeur geven aan een afwisseling van riet en houtige beplanting. Het nat of droog zijn van een rietvegetatie (de fase in het verlandingsproces) is ook van invloed op de broedvogelsamenstelling.
Daar waar de bomenopslag grotere gebieden beslaat, broeden soms ook zogenaamde bosvogels, zoals Ekster, Zwarte kraai en Ransuil en soms ook Fitis, Kneu, Tjif tjaf en Bosrietzanger. In de Zaanstreek zijn deze laatstgenoemde vogels misschien zeldzaam, landelijk gezien zijn ze dat beslist niet. Voor een aantal in deze streek voorkomende rietvogels geldt precies het omgekeerde. Veel van deze vogels worden landelijk gezien bedreigd, met name door biotoopverlies. In de Zaanstreek is het aantal soorten rietvogels nog aanzienlijk. Wel zijn er over de jaren sterke fluctuaties te zien.
Dit heeft velerlei oorzaken. De Rietzanger is sinds de jaren ’70 in aantal afgenomen door de droogte in zijn overwinteringsgebied de Sahel. De Snor nam eind jaren ’60 sterk in aantal toe door de ontginning van de Flevopolders. Het riet werd er toen platgebrand, zodat de vogels naar andere gebieden moesten uitwijken. Door de planologische onzekerheid was het Guisveld in de jaren ’70 sterk verriet. Het verbeterde beheer van dit gebied in de jaren ’80 heeft tot een achteruitgang van de stand van een aantal rietvogels geleid, waaronder de Kleine karekiet.
Al met al is er voor de Zaanstreek echter geen reden tot ongerustheid over de stand van deze vaak onopvallende, maar luidruchtige vogels.
Karakteristiek voor de Zaanstreek is de afwisseling van smalle (soms verlandende) sloten en grote oppervlakten open en ondiep water, veelal omzoomd met rietkragen. Dergelijke gebieden zijn zeer aantrekkelijk als broed- en fourageergebied voor watervogels. Deze zijn voor hun voedsel afhankelijk van hetgeen het water hun biedt. Het lijkt erop dat de watervogelstand als geheel in de Zaanstreek nu vrij stabiel is. Wel vinden er in de soortensamenstelling verschuivingen plaats. De Dodaars het kleine verlegen broertje van de Fuut was in de jaren '40 een regelmatig voorkomende broedvogel in deze streek.
Thans is hij nagenoeg verdwenen. Men vermoedt dat dit samenhangt met de verzoeting van het water. Hierdoor is het Darmwier (het zogenoemde Flap), dat als nestmateriaal werd gebruikt, verdwenen. Ook de Steurkrab, het voedsel van de Dodaars, is door de verzoeting verdwenen. De wilde eend is in de jaren '70 door de eutrofiëring (toename van de voedselrijkdom) van het water in aantal toegenomen. Daarentegen is de Slobeend in die periode in aantal achteruitgegaan.
De Krakeend is sinds het eind van de jaren ’70 een nieuwkomer in de Zaanstreek. Andere soorten fluctueren in aantal met de jaren. Dit heeft waarschijnlijk te maken met wisselingen in het rietbeheer en schommelingen in het klimaat.
4.1.2. Niet-broedvogels
De niet-broedvogels zijn vogels die merendeels elders broeden maar wel in de Zaanstreek fourageren. Sommige broeden in kolonies niet zo heel ver buiten de streek en ondernemen trektochten op zoek naar voedsel. De bekendste soorten zijn de Lepelaar en de Aalscholver. Deze vogels zijn soms in redelijke aantallen in de streek aan te treffen. De hier fouragerende Lepelaars komen met name uit kolonies in Zuidelijk Flevoland. Zij komen bij voorkeur in groepen fourageren in ondiepe sloten.
Daarbij ‘maaien’ ze met hun snavel over de bodem van de sloot, op zoek naar prooidiertjes zoals de stekelbaars. Tegen het eind van de zomer trekken deze vogels weg naar de waddengebieden van Noordwest-Afrika.
De Aalscholver wordt hier in toenemende mate waargenomen, doordat door beschermende maatregelen het totale aantal in Nederland toeneemt. Ze verschijnen zowel in de zomer als de winter in groepjes in de Zaanstreek op zoek naar vis. Deze vogel broedt in kolonies in bomen. Met name de kolonie in het Naardermeer is zeer bekend.
Andere niet-broedvogels die hier fourageren komen uit veel noordelijker streken en zijn hier vooral in het winterseizoen te vinden. Op doortrek naar zuidelijker streken rusten zij hier uit en fourageren. Er zijn er ook die besluiten hier de winter door te brengen als het niet te koud wordt. Deze wintergasten bestaan uit zwanesoorten, gansachtigen en eenden. (Gegevens afkomstig uit: Watervogels in de Zaanstreek, Vogelbeschermingswacht Zaanstreek, 1986.)
Zwanen zijn onze grootste watervogels. In Nederland komen drie soorten voor; de Knobbelzwaan, die het hele jaar aanwezig is, de Wilde zwaan en de Kleine zwaan. Deze laatste twee zijn wintergasten. Zwanen zijn ‘vegetariërs’, ze zoeken hun voedsel in ondiepe wateren en op de oever. In de Zaanstreek worden ’s winters flinke aantallen zwanen waargenomen. Het betreft dan vooral Wilde zwanen en Knobbelzwanen. De Kleine zwaan wordt meestal alleen in de lucht boven de Zaanstreek in V-formatie waargenomen.
In Nederland verblijven er gedurende een bepaalde tijd in de winter zo’n half miljoen Ganzen. Hun aantal is sinds de jaren ’70 duidelijk toegenomen. Dit heeft te maken met de afname van de geschikte overwinteringsplaatsen buiten Nederland en het stoppen van de jacht in een aantal landen. De Zaanstreek behoort niet tot de veelbezochte Nederlandse pleisterplaatsen. Toch worden er hier vele duizenden waargenomen, met een waarnemingspiek in januari. Dit betreffen dan meestal overvliegende ganzen.
De veel waargenomen soorten zijn; de Kolgans, de Grauwe gans en de Rietgans. Eenden zijn in drie subgroepen onder te verdelen: de Grondeleenden, de Duikeenden en de Zaagbekken.
De Zwem-, of Grondeleenden hebben een aantal eigenschappen gemeen. Een relatief langgerekt lijf, korte poten en een relatief brede snavel met goed ontwikkelde zeefranden. Ze fourageren op of net onder het wateroppervlak. De Zaanse polders en plassen zijn rijk aan grondeleenden. De meest geziene soorten zijn; de Smient, de Krakeend, de Wintertaling, de Wilde eend, de Pijlstaart en de Slobeend. De Zomertaling is in de winter een incidentele bezoeker.
De Wintertaling is de kleinste van de Grondeleenden die hier voorkomen. In zeer ondiepe sloten, bij slikkige oevers, op ondergelopen weilanden en in oevervegetaties verzamelt hij zijn voedsel: plantaardige kost, vooral kleine zaden. Deze vogel is hier het talrijkst in de maanden oktober en november. Er worden dan enkele honderden exemplaren waargenomen. De andere soorten zijn aanzienlijk groter van afmeting. De Slobeend als grootste zeefspecialist zoekt met zijn grote spatelvormige snavel het wateroppervlak af naar dierlijk en plantaardig voedsel.
De Pijlstaart en de Krakeend zijn grondelaars in ondiep water en op ondergelopen weilanden. De Krakeend was zo’n tien jaar terug hier nog een zeldzame verschijning. De laatste jaren worden er in de winter honderden exemplaren met name in het Twiske geteld. De Smient is een specialist in het grazen. Overigens is deze soort de meest voorkomende wintergast in de Zaanstreek. Sommige winters worden er wel zo’n 50.000 exemplaren geteld.
Dit is ongeveer 4 % van de populatie van Noordwest-Europa. Het grootste deel van de Zaanse populatie Smienten is te vinden in het Twiske. In de polder Oostzaan verblijft zo’n 29 % van deze soort. De Wilde eend is de bij iedereen bekende alleseter.
De Bergeend is vooral een kust- en wadvogel, die in de Zaanstreek in slikkige sloten en op ondergelopen land voedsel zoekt. Zijn menu bestaat in tegenstelling tot de andere grondeleenden vooral uit dierlijk voedsel.
De groep Duikeenden bestaat uit een aantal soorten, waarvan er drie regelmatig in de Zaanstreek voorkomen. Dit zijn de Kuifeend, de Tafeleend en de Brilduiker. Andere soorten zijn slechts incidenteel te zien. De Duikeenden zoeken hun voedsel in diepere waterlagen. In voedselsamenstelling en duikvermogen zijn er overigens aanzienlijke verschillen tussen de verschillende soorten. De Brilduiker kan het diepst en langst duiken van de drie genoemde soorten. Hij kan ook snel bewegende prooien te pakken krijgen, Kuif- en Tafeleend kunnen dat niet.
De Kuifeend is een betere duiker dan de Tafeleend. Deze Kuifeend heeft een aanzienlijke hoeveelheid driehoeksmosselen op zijn menu staan. De Tafeleend is in de winter nagenoeg vegetariër.
De Duikeenden worden hier vooral op de open wateren waargenomen. De grootste aantallen zijn te vinden in de Rothoek en op de Zaan. De vogels zijn echter enorm mobiel, zodat hun aantallen per dag sterk wisselen.
Zaagbekken zijn zeer gespecialiseerd in hun voedselpakket. Zij zijn in staat snelzwemmende vis te vangen. Dat is dan ook hun voornaamste voedsel. In Europa komen drie soorten zaagbekken voor; de Grote zaagbek, de Middelste zaagbek en het Nonnetje. Zij broeden alle in noordelijker regionen, maar zakken in de winter af, waarbij ons land een belangrijk overwinteringsgebied is. Terwijl de Middelste zaagbek meer langs de kust te vinden is, verblijven de andere twee vooral op zoet water.
Deze twee soorten zijn iedere winter in de Zaanstreek waar te nemen. Het betreft dan enkele tientallen exemplaren, vooral in het Wormer- en Jisperveld. De Middelste zaagbek verschijnt hier alleen in zeer koude winters.
Niet alle wintergasten zijn overigens overal even welkom.
Sommige kunnen met hun fourageer-gedrag in combinatie met hun aantal aanzienlijke schade aan weilanden aanrichten. Dit vraagt om regulering. Voor de Smient, die hier in enorme aantallen kan voorkomen, heeft dit geleid tot een speciaal beheersplan. Dit plan gaat uit van drie typen gebieden:
- Kerngebieden, waar Smienten moeten worden opgevangen. Deze gebieden, in beheer bij natuurbeschermingsorganisaties, moeten aantrekkelijk gemaakt worden door ze in het najaar weinig kunstmest te geven en in de winter onder water te zetten (plasdras)In deze gebieden mag er op de Smienten niet gejaagd worden.
- 31 januari-gebieden, waar Smienten getolereerd worden. Voor bejaging na 31 januari wordt geen vergunning afgegeven.
- Overige gebieden, waar Smienten met nadruk bejaagd dienen te worden (ook na 31 januari).
Doel van dit beleid is het terugdringen van Smienten naar gebieden van de natuurbescherming. zodat elders de schade wordt beperkt. Gezegd moet worden dat het beleid thans (1990) onvoldoende werkt. De kerngebieden (in de Zaanstreek zijn die gelegen in het Wormer- en Jisperveld en de polder Oostzaan) zijn te klein om de grote aantallen Smienten te kunnen herbergen. Daarnaast blijken de bewegingen van de Smient moeilijk te sturen. Zij fourageren vooral 's nachts en verplaatsen zich dan vanaf hun rustplaats naar de fourageergebieden. Bejaging is dan haast niet mogelijk.
Samenvattend kan gesteld worden dat de Zaanstreek van groot belang is voor diverse vogels. Duidelijk is ook dat deze vogelrijkdom geen vaststaand gegeven is; sommige soorten worden bedreigd, andere zijn al verdwenen. Van weer andere is het aantal toegenomen. De toekomstige ontwikkeling van de vogelstand hangt in belangrijke mate af van de ontwikkeling van de streek. Sommige invloeden liggen echter buiten de streek en zelfs buiten ons land.
4.2. Zoogdieren
In de Zaanstreek komt nog een flink aantal kleine zoogdieren in het wild voor. Soorten die hier gezien worden zijn: Otter (?), Hermelijn, Wezel, Bunzing, Watervleermuis, Meervleermuis, Dwergvleermuis, Laagvlieger, Waterspitsmuis, Huisspitsmuis, Bosspitsmuis, Bosmuis, Huismuis, Dwergmuis, Veldmuis en Noordse woelmuis, Haas, Mol, Egel, Bruine rat en Waterrat.
Lang niet alle soorten zijn voor onze streek kenmerkend. Alleen voor de Zaanstreek karakteristieke soorten worden hierna behandeld.
4.2.1. Noordse woelmuis
Deze muis is sterk gebonden aan veenweidegebieden, zoals ook blijkt uit de kaart.
Nederland is de meest zuidelijke punt van het verspreidingsgebied van de Noordse woelmuis. Hierbij moet echter worden opgemerkt dat de Nederlandse populatie een geïsoleerde is. Het is een relict uit de laatste ijstijd. De Nederlandse populatie vormt een ondersoort, die alleen in ons land voorkomt. De biotoop is zeer nat terrrein (rietland, moerasbos, natte hooilanden, en dergelijke). Bij verbetering van de ontwatering of opheffen van de isolatie wordt deze soort verdrongen door de Veldmuis. De Noordse woelmuis is dan ook een bedreigde diersoort in Nederland.
4.2.2. Marterachtigen
Van de marterachtigen is de Hermelijn de meest voorkomende soort in veenweidegebieden. Nabij boerderijen wordt nog wel eens de Bunzing waargenomen, omdat hij zijn schuilplaats in een hooiberg of houtstapel zoekt. De Wezel is aanwezig in ruigtevegetatiegebieden.
4.2.3. Otter
De Otter is een visser die zijn prooi vangt door hem achterna te duiken. Het dier heeft een groot aaneengesloten gebied nodig (enkele vierkante kilometers) om aan zijn voedsel te komen. Binnen dit gebied heeft hij behoefte aan helder water met een dekking biedende randbegroenng. In het begin van deze eeuw was de Otter in Nederland nog een veel voorkomend dier. De laatste tijd is het aantal flink teruggelopen, als gevolg van watervervuiling en het doorsnijden van leefgebieden (wegen, spoorwegen, e.d ). De laatste sporen van Otters in de Zaanstreek zijn enkele jaren terug in Westzaan gevonden.
Recentelijk (winter 1988-'89) zijn er nog sporen gevonden bij het Alkmaardermeer. Thans wordt sterk aan overlevingskansen voor het dier in Nederland getwijfeld.
4 3. Amfibieën en Reptielen
In de Zaanstreek worden de volgende soorten vrij algemeen aangetroffen: Groene kikker, Bruine kikker, Kleine watersalamander. Plaatselijk zeer talrijk (bijvoorbeeld in het Guisveld) is ook de Rugstreeppad. Internationaal gezien is deze soort schaars.
Zeer plaatselijk wordt de levend barende hagedis aangetroffen.
De Bruine kikker heeft een voorkeur voor sloten met een rijke flora. Bij de Groene Kikker is deze voorkeur minder duidelijk aanwezig. De Rugstreeppad heeft geen duidelijke voorkeur.
Voor al deze dieren geldt dat zij in hun voortbestaan bedreigd worden als het zoutgehalte van het water te hoog wordt. Bij gehalten hoger dan 1000 milligram chloor per liter worden er geen eierklompen meer gevonden.
4.4. Hydrobiologie (onderwaterleven)
4.4.1. Vissen
In de Zaanstreek komen zo’n 20 soorten vissen voor (in heel Nederland ongeveer 60 soorten). De hier voorkomende soorten zijn merendeels gebonden aan milieus met stilstaand water en zachte bodem.
De Karperachtigen vormen de grootste groep van de in deze streek voorkomende soorten. Hiertoe horen de volgende: Karper (in zuivere vorm); Boerenkarper (alsook diverse bastaarden). Zeelt, Voorn (diverse soorten). Brasem, Kolblei, Kleine modderkruiper en Grote modderkruiper.
Andere soortgroepen zijn de Baarsachtigen (Baars, Snoekbaars en Pos), de Aalachtigen, de Snoek en de Stekelbaars (de driedoornige en de tiendoornige). Incidenteel worden er ook andere soorten aangetroffen, zoals de Spiering.
Karakteristiek zijn hier de Boerenkarper, de Snoek, de Snoekbaars, de Baars en de Paling.
Door de vervuiling en de vertroebeling van het water worden met name de zogenaamde oogjagers (de Snoek, de Baars, de Rietvoorn en de Kroeskarper) bedreigd. Andere soorten (de Karper en de Brasem) gedijen juist goed in dit vervuilde milieu en houden het zelfs in stand. Dit systeem werkt als volgt: door het voedselrijker worden van het water neemt de algengroei toe. Het water wordt troebeler en de bodem slapper (onder andere door de afgestorven algen). Waterplanten krijgen hierdoor minder kansen om te groeien. Hierdoor verdwijnen schuilmogelijkheden voor jonge roofvissen.
Door de vertroebeling nemen ook de jaagmogelijkheden voor alle roofvissen (oogjagers) af. De prooidieren (onder andere de Brasem en Karper) nemen in aantal toe. Deze vissen eten zoöplankton (kleine diertjes, waaronder watervlooien). De watervlooien eten algen, maar door de toename van bijvoorbeeld de Brasem neemt het aantal vlooien af. De algengroei wordt dus minder geremd. Door de manier van fourageren van Brasem en Karper neemt de vertroebeling nog verder toe. Zij woelen namelijk de bodem om, zodat er meer voedsel voor de algen beschikbaar komt.
Aan deze vicieuze cirkel kan een einde gemaakt worden door een uitgekiend programma van baggeren, verbeteren van de waterkwaliteit, wegvangen van Brasem en uitzetten van Snoek op het moment dat er weer waterplanten groeien.
4.4.2. Macrofauna en microfauna Hiermee worden onder andere bedoeld: diverse Larven, Wantsen, Slakken, Garnaaltjes, Watervlooien en Algen. (Macro betekent: wel zichtbaar met het blote oog; micro betekent: met zichtbaar met het blote oog.) Inventarisaties wijzen in één richting: in deze streek komen relatief weinig soorten voor door de combinatie van brak vervuild water en weinig waterplanten. Specifieke zoetwatersoorten ontbreken hier. Aanwezig zijn zouttolerante soorten die ook nog kenmerkend zijn voor zeer voedselrijk water.
Voor wat betreft de macrofauna zijn er nog wel verschillende biotopen te onderscheiden, namelijk de perceelsloten en de grote open wateren (doorbraken, watergangen en dergelijke) . De perceelsloten zijn het soortenrijkst, vooral uit de groepen Watermijten, Kevers en Waterwantsen. In de grotere wateren is het milieu veel stabieler. Daar zijn Crustaceeën (Garnaalachtigen) en Kokerjuffers veel algemener. De meest voorkomende Garnaalachtigen zijn de (massaal voorkomende) Vlokreeft en de Aasgarnaal. De Steurkrab (het voedsel van de Dodaars) is bij recente inventarisaties in Westzaan niet meer aangetroffen. Een bepaalde Waterpissebed (Proasellus coxalis), die pas vrij recent in Nederland voor het eerst is aangetroffen.
Door wegenaanleg is toch al veel van het natuurgebied verloren gegaan. Aanleg van de weg vanaf de Coentunnel naar Oostzaan, blijkt nu overal in Westzaan aanwezig te zijn.
4.5. Geleedpotigen
Hiertoe behoren de insecten en de spinnen. Ook een deel van de macrofauna behoort hiertoe.
Deze groep diertjes heeft niet ieders sympathie. Zo omvangrijk hij is (tienduizenden soorten alleen al in Nederland), zo weinig is ervan bekend. Dit geldt ook voor de geleedpotigen in de Zaanstreek. Echt uitgebreid onderzoek is er alleen gedaan in het Guisveld en dan nog met name naar de vlinders. Verder is er wat onderzoek gedaan naar kevers en spinnen.
Het algemene beeld dat uit dit onderzoek naar voren komt is dat de insectenfauna van de Zaanstreek soortenarm is. Veel insecten ontwikkelen zich in het water. Door het brakke karakter van het water krijgt een aantal soorten geen kans. Veel van de gevonden insecten zijn specifiek voor een brak milieu (het water, dan wel de ermee samenhangende vegetatie), dan wel voor de vegetaties van diverse verlandingsstadia. De indruk bestaat dat door de afname van het zoutgehalte van het water het aantal insectesoorten in de streek toeneemt. Door intensivering van het bodemgebruik verandert de soortensamenstelling eveneens.
De meer specifieke soorten worden verdrongen door algemenere soorten. Hieronder volgen enkele getallen van soortenaantallen die in deze streek gevonden zijn, alsook enkele soortenbeschrijvingen. Diverse groepen zijn buiten beschouwing gelaten. Derhalve is dit geen overzicht, maar een indruk om de rijkdom en de milieuafhankelijkheid aan te geven (gegevens zijn gebaseerd op verricht onderzoek in het Guisveld).
Er zijn ruim 100 soorten Landkevers gevonden en zo'n 50 soorten Waterkevers. Het aantal aangetroffen Spinnesoorten is 67. Verder zijn er tot nu toe 24 soorten Zweefvliegen, 6 soorten Wapenvliegen en 140 soorten Vlinders gevonden. Overigens worden er ook regelmatig nieuwe soorten in de Zaanstreek aangetroffen. Dit betekent niet altijd dat de kolonisatie van de streek door de betreffende soort pas begonnen is. Misschien is deze bij een vorige inventarisatie gewoon over het hoofd gezien.
Zoals gezegd is er eigenlijk het meest bekend van Vlinders. Dit zal meer te maken hebben met zowel het gegeven dat deze groep nog de meeste sympathie geniet, als met het feit dat deze groep zo specifiek is voor de Zaanstreek. Overigens zijn de karakteristieke Vlindersoorten uit deze streek voor de gemiddelde natuurliefhebber totaal onbekend, sterker nog, vaak ontbreekt de Nederlandse naam. Enkele in de streek voorkomende soorten zijn:
- De St-Jansvlinder. Deze wordt wel de meest karakteristieke vlindersoort van de streek genoemd. Door gewijzigd beheer is deze vlinder in Nederland sterk achteruit gegaan. De rupsen leven op moerasrolklaver. Deze plant komt voor op ongemaaid bloemrijk rietland.
- De Chilodes maritima; een lokale Vlindersoort in Nederland. De rupsen leven in de rietstengels.
- De Phragmataecia oastaneae; deze soort is aan moeras en oud riet gebonden. De rups leeft in oud riet en is pas na 21 maanden volwassen.
- De Bacta robustana; deze soort is kenmerkend voor brakke gebieden. De rups leeft op zeebies.
- De Amphipoea fucosa ssp. paludis; deze leeft in Europa in de kustgebieden. De rups voedt zich waarschijnlijk met zeebies. Als dit het enige voedsel is, dan betekent dit dat deze soort kenmerkend is voor brakke milieus.
5. De verschillende gebieden
In de vorige hoofdstukken zijn de voor de Zaanstreek karakteristieke planten en dieren beschreven. Deze organismen komen niet in de hele Zaanstreek in gelijke mate voor. Allereerst is er natuurlijk een groot verschil tussen het stedelijke en het landelijke gebied. Ook binnen de diverse landelijke gebieden zijn er accentverschillen. Hieronder volgt eerst een korte karakteristiek per landelijk gebied. Daarna zullen ook de stedelijke gebieden (met name de parken) besproken worden.
5.1. Het waterrijk slagenlandschap
5.1.1. De polder Westzaan
Deze polder beslaat zo’n 1200 hectare landelijk gebied. Hiervan bestaat zo'n 30 % van het oppervlak uit water. Tot deze polder horen de volgende gebieden: de Reef, het Guisveld, het (nog resterende) Westzijderveld, het Euverenweggebied en het Noorderveld. De polder heeft een zeer rijke afwisseling aan vegetaties. Overheersend zijn de graslandvegetaties. De percelen direct achter de boerderijen en op de kleiige gronden zijn kenmerkend voor intensief gebruik.
De minder bereikbare percelen hebben soortenrijke vegetaties. Op een aantal plaatsen komen in de grasvegetaties zoutindicatoren voor. Naast grasland zien we hier ook veenheide-vegetaties en veenmosrietland. Hierin zijn zeldzame vegetatiesoorten te vinden zoals de Nachtorchis, de Harlekijn, de Rietorchis, de Malaxis, de Vleeskleurige orchis, de Addertong en Kraaiheide. Met name het Guisveld is door de verbetering van het beheer een zeer orchideeënrijk gebied geworden, het rijkste van de Zaanstreek. Op veel plekken in Westzaan zijn rietstroken aanwezig, variërend van enkele decimeters tot tientallen meters breed.
In de rietstroken langs sloten zijn zoutminnende soorten te vinden, bijvoorbeeld het Echt Lepelblad. Merkwaardig is dat er hiervan in het Guisveld meer te zien is dan in het zuidelijke deel van de polder waar het zoutgehalte iets hoger is. Voor vogels heeft deze polder een enorme waarde. Het unieke feit doet zich voor dat er zowel weidevogels als riet-/moerasvogels en watervogels in grote aantallen voorkomen. Er broeden ongeveer twintig soorten riet-/moerasvogels. Hun aantal loopt in de duizenden.
Voor enkele soorten is dit gebied zelfs van eminent belang. Van de Noordhollandse Blauwborstpopulatie broedt 20 % in Westzaan. Van de Porceleinhoen is dit zo’n 10 %. Het gebied is ook van groot belang voor weidevogels. Ongeveer 3 % van de Noordhollandse Kemphaanpopulatie broedt hier en van de Watersnip zelfs 5 %. Totaal broeden er in Westzaan zo’n 2 à 3.000 weidevogels. Daarnaast vervult de polder een belangrijke functie als fourageergebied.
5.1.2. Polder Oostzaan
Deze polder omvat omstreeks 820 hectare buitengebied, waarvan maar liefst 38 % uit water bestaat. De percelen zijn er (vergeleken met Westzaan) klein, maar goed onderhouden. De graslandvegetaties zijn ook hier (sterker dan in Westzaan) overheersend. Het gebied is minder zout en in een verder stadium van verlanding en verzuring dan Westzaan. De heidevegetaties en veenmosrietlandjes zijn dan ook veel talrijker. Opmerkelijk is hier het in grote hoeveelheden voorkomen van moerasrolklaver en daardoor ook de St.
Jansvlinder. De betekenis van dit gebied voor weide- en watervogels is vergelijkbaar met Westzaan. Doordat het gebied minder verriet is komen er minder riet-/moerasvogels voor.
5.1.3. Kalverpolder
Deze polder heeft 160 hectare buitengebied, waarvan 25 % water. De vegetatie en de betekenis voor vogels is vergelijkbaar met de polder Westzaan.
5.1.4. Wormer- en Jisperveld
Dit gebied heeft zo’n 2200 hectare buitengebied, dat voor 22 % uit water bestaat. Het is het grootste aaneengesloten waterrijke slagenlandschap in de Zaanstreek. In het centrale deel zijn de percelen vrij klein. Langs de randen zijn ze groter.
De vegetatie is er in grote lijnen vergelijkbaar met de Westzaanse, echter ondanks het gelijke zoutgehalte van het water is er hier veel minder Lepelblad langs de slootoevers te vinden.
In het centrale deel vinden we veel rietkragen en rietlandjes. Ook zijn er veldjes met orchideeën, zoals Malaxis aanwezig. De betekenis voor vogels is eveneens vergelijkbaar met de polder Westzaan. Er zijn echter ook duidelijke verschillen. Zo is de broeddichtheid van het Visdiefje in het Wormer- en Jisperveld aanzienlijk groter dan in Westzaan. Vermeldenswaard is verder nog de aanwezigheid van een grote soort loopkever, die gebonden is aan verlandingsvegetaties. Deze kever komt voor wat betreft de Zaanstreek alleen hier voor.
5.1.5. Krommenieërwoudpolder
Het buitengebied van deze polder beslaat ongeveer 560 hectare. Van dit oppervlak bestaat 15 % uit water. Dit gebied heeft merendeels grotere percelen. In deze polder is een rijke afwisseling aan vegetaties aan te treffen. Voor een deel van de polder is die te vergelijken met Westzaan, zij het dat de veenmosrietlandjes en de kruidenrijke rietlandjes minder ver ontwikkeld zijn. Veenheide ontbreekt.
In het westelijk deel van de polder is de invloed van zoet water veel groter. Hier zien we zoetwaterindicatoren als Moerasratelaar en Gewone Wederik. Op een paar plaatsen in dit gebied hebben zich moerasbosjes ontwikkeld. Het zuidelijk deel van de polder is rijk aan weidevogels. Hun dichtheid is echter beslist lager dan in Westzaan als gevolg van de veel intensievere landbouw. Dit wordt ook weerspiegeld in de soortensamenstelling (minder kritische soorten).
Riet/moerasvogels ontbreken in dit deel nagenoeg. Wel komen er in deze polder aanzienlijke hoeveelheden Goudplevieren voor. Zij bezoeken dit gebied terwijl zij op doortrek zijn vooral in de nazomer. Verwacht wordt dat de uitvoering van de ruilverkaveling Uitgeest de natuur (met name de weidevogelstand) in delen van deze polder negatief zal beïnvloeden.
5.2. Het slagenlandschap
5.2.1. Assendelverpolder
Dit gebied beslaat ongeveer 2100 hectare.
Het wateroppervlak is 3 %. De polder bestaat uit verschillende deelgebieden die soms ook hun eigen karakter hebben (Zuiderpolder en Noorderpolder met het Noorderveen). In de polder is halverwege de jaren '70 een ruilverkaveling uitgevoerd, waardoor het agrarisch gebruik sterk is geïntensiveerd. De natuurwaarden zijn hierdoor ongetwijfeld teruggelopen. De omvang van de afname is echter moeilijk aan te geven. Op dit moment bestaat de polder grotendeels uit graslandvegetaties met soorten die horen bij een intensief agrarisch gebruik.
Hoewel de dijken en wegbermen in intensieve landbouwgebieden vaak nog botanisch interessant kunnen zijn, is dat hier niet het geval. De dijken en wegbermen worden hier namelijk in de winter regelmatig bemest. Dit gebeurt als het land te drassig is om de mest op het land te kunnen uitrijden.
In het gebied liggen nog enkele rietstroken met botanische waarden. Langs de Grote Braak (een inbraakplas) zijn tussen het riet nog zoutindicatoren, waaronder Lepelblad te vinden. Bovendien bevindt zich daar ook nog een veenmosrietlandje. Andere in deze polder voorkomende rietlanden zijn van het type voedselrijk rietland. De ornithologische waarde is hier veel lager dan van de waterrijke slagenlandschappen. Toch broeden er nog redelijke aantallen vogels.
Opvallend is overigens dat de Zuiderpolder net iets vogelrijker is dan de Noorderpolder. Een deelgebied met een heel ander karakter is het Noorderveen. In een deel hiervan heeft vervening plaatsgevonden. De zo ontstane ‘gaten’ zijn weer grotendeels dichtgegroeid. We zien in dit gebied alle fasen van de verlanding. Doordat het water er iets minder zout is dan in Westzaan is de vegetatie er ook afwijkend.
We zien hier planten van het moerasvaren-rietgezelschap. Ook het moerasspirea-gezelschap is hier vertegenwoordigd.
Bij de hier plaatsvindende verlanding is er een grote neiging tot moerasbosvorming. Dit verloopt hier sneller vanwege het lagere zoutgehalte. Op de hier ontwikkelde schrale hooilanden zijn Veenpluis en de Harlekijnorchis in voldoende mate te vinden. De Zwarte bes (kenmerkende soort voor elzenbroekbosjes) heeft hier zijn enige vindplaats in de Zaanstreek.
De vogelbevolking bestaat hier voornamelijk uit riet-/moerasvogels. Door de broekbosvorming vinden we hier ook enkele broedplaatsen van Ransuilen.
5.3. Droogmakerijen
5.3.1. Wijde Wormer
Deze droogmakerij uit de 17e eeuw is 1500 hectare groot, waarvan 4 % water. Het gebied bestaat grotendeels uit goed ontwaterd grasland op klei dat intensief gebruikt wordt. Vegetatiekundig gezien zijn alleen de dijkbermen en de slootkanten interessant. Op de dijken zien we vegetaties die kenmerkend zijn voor schrale graslandvegetaties. Omdat de draagkracht van de bodem in deze polder groter is dan in de veengebieden hoeven de boeren hier hun mest niet op de dijkbermen uit te rijden. Het water is hier vrij brak. Daardoor zijn ook de slootoevervegetaties interessant (zoutindicatoren).
Ornithologisch lijkt dit gebied op het eerste gezicht niet interessant. Weliswaar ontbreken de weidevogels er niet volledig, maar hun dichtheid is betrekkelijk laag (van de Grutto, Scholekster en Kievit broeden er zo’n 5-10 paren per 100 hectare). Daarnaast wordt dit gebied als fourageergebied gebruikt door weidevogels uit nabijgelegen gebieden. Door de brede watergangen is de Wijde Wormer echter wel interessant voor diverse watervogels en als fourageergebied voor de Lepelaar. In de winter wordt het gebied veel bezocht door Goudplevieren en Smienten. Vermeldenswaard is nog dat de uitgetrapte slootoevers door Kluten worden gebruikt als nestplek.
5.3.2. Enge Wormer
De omvang van deze polder is ongeveer 170 hectare. Hiervan is 4 % water. Ook deze polder is halverwege de 17e eeuw drooggelegd. De natuurwaarden van dit gebied zijn vergelijkbaar met die van de Wijde Wormer. Er zijn wel wat accentverschillen. In het hele gebied kunnen er beheersovereenkomsten afgesloten worden (dit zijn overeenkomsten tussen een boer en het rijk, waarbij boeren een vergoeding krijgen voor het beheer van natuurwaarden). Met name de weidevogel profiteert hiervan.
De polder is in mindere mate interessant als fourageergebied voor de Lepelaar en Smienten. Voor de Goudplevier is hij echter weer relatief belangrijker; deze vogelsoort wordt hier vaak 's winters waargenomen.
5.3.3. Schaalsmeerpolder
Deze polder is eveneens in de 17e eeuw drooggevallen. Hij beslaat 75 hectare, waarvan 10 % water. Het zoutgehalte van het water is hier het hoogst in de Zaanstreek. Daarom komen hier zoutminnende soorten in hoge dichtheden voor. De weidevogelstand is hier ook goed ontwikkeld. Weliswaar zijn de dichtheden minder hoog dan in Westzaan, maar de soortenrijkdom is vergelijkbaar.
Ook hier zien we de meest kritische soort: de Kemphaan.
5.3.4. Assendelverveenpolder
Dit is een jonge droogmakerij. Het gebied is in 1845 drooggelegd. De oppervlakte van het buitengebied is 325 hectare, waarvan 6 % uit water bestaat. Opvallend zijn hier de lange smalle kavels. Het gebied is als grasland intensief in gebruik. Botanisch is het dan ook nauwelijks interessant.
Wel zijn er broedende weidevogels (in lage dichtheden) te vinden. Daarnaast is het een fourageergebied voor vogels uit Westzaan.
5.3.5. Twiskepolder
Dit is een recreatiegebied dat als zodanig in de jaren ’70 en ’80 is aangelegd in een wildernis. Deze wildernis was ontstaan uit een slechts gedeeltelijk uitgevoerde ontginning in de jaren ’30. Het gebied is 660 hectare groot. Hiervan bestaat 30 % uit water, waaronder een grote plas. Bij de aanleg als recreatiegebied is er veel zand opgebracht. Daardoor komen er naast de voor de Zaanstreek karakteristieke planten ook soorten voor die thuishoren in de duinen of in het rivierengebied (bijvoorbeeld Duindoorn en St. Jacobskruid).
Het gebied is ingericht met rietlanden en ruigten, schrale graslandjes en ligweiden. De rietlanden zijn voedselrijk door het opbrengen van grond. Ze hebben de neiging snel dicht te groeien met bomen en struiken. De graslanden (niet als ligweide bestemd) zijn voedselarm en soortenrijk. Ditzelfde geldt voor de wegbermen. De slootoevers herbergen geen zoutindicatoren. Het water is hier namelijk zoet.
De vogelbevolking bestaat uit diverse soorten riet-/moerasvogels en watervogels. Met name voor deze laatste groep vervult het gebied een belangrijke functie. In de winter zijn er in de plas vele duizenden watervogels te vinden.
5.3.6. IJpolders
Deze kleipolders langs het Noordzeekanaal zijn in de tweede helft van de 19e eeuw drooggelegd. Het zijn vier delen, die samen zo’n 500 hectare beslaan. De Rothoek is een zandwingebied. De Nauernase polder is bestemd voor vuilstort. De Zaandammerpolder en de Westzanerpolder worden intensief als bouwland gebruikt, of zijn in gebruik als industriegebied. Soms worden er in deze polders (met name de Westzanerpolder) in de winter aanzienlijke aantallen watervogels gezien.
Deze komen dan uit het Noordzeekanaal. De waarde voor weidevogels is gering, maar niet nihil. Juist de Kluut broedt in grote dichtheden (de grootste van de Zaanstreek) in deze twee polders. De langs de zandzuigplas van de Rothoek gelegen rietkraag had een functie als broedgebied voor rietvogels. Door verhoging van de waterstand is de kraag verdwenen. De natuurwaarde van deze polder is hierdoor geringer geworden, met als uitzondering de betekenis voor overwinterende vogels.
5.4. Stedelijke gebieden
Het stedelijk gebied bestaat uit het bewoonde gebied en de parken die deel uitmaken van de stedelijke structuur. In enkele gevallen hebben deze gebieden zeer karakteristieke natuurwaarden. Andere zijn beslist minder karakteristiek. Door hun inrichting en beheer lijken deze op parken, of groenstroken elders in Nederland, of zelfs in Noordwest-Europa. De natuurwaarde van dit soort gebieden wordt door het algemene voorkomen minder gewaardeerd. Onderstaand volgt een korte behandeling van alle groengebieden in en om Zaanstad.
5.4.1. Happébos bij Assendelft
Dit nog jonge bos/park is een recreatiegebied met coulissen-achtige aankleding. Het is ontstaan bij de ruilverkaveling Assendelft, waarbij de slechtste gronden uit landbouwkundige produktie werd genomen ten behoeve van de openluchtrecreatie. Over de natuurwaarden is verder niets bekend.
5.4.2. Burgemeester J. in 't Veldpark in Zaandam
Dit park is in de jaren ’50 aangelegd op een baggerdepot. Het gebied is in tweeën verdeeld door een diagonaal lopend bos. Het zuidelijke deel heeft een actief-recreatieve functie (speel- en sportweiden). Het andere deel heeft een rustiger karakter. In dit deel ligt ook de heemtuin. Deze heemtuin is ontstaan toen bij het opspuiten van het gebied de damwand brak.
Op die plaats is een grote hoeveelheid slib de Gouw ingespoeld en is er bovendien een spoelgat ontstaan. Deze situatie bleek zich uitstekend te lenen voor een tuin met karakteristieke Zaanse plantesoorten.
5.4.3. Het Agathepark in Krommenie
Met de aanleg van dit park is in 1929 begonnen als werkverschaffingsproject. Het heeft een ruime opzet, met gazons en flinke borders met bloemrijke heesters (ook aantrekkelijk voor vlinders), en is gelegen rond een natuurlijke waterpartij: de Vlieland. Het park heeft gedeeltelijk een wandelfunctie en een speel- en sportweide voor de actieve recreatie.
5.4.4. Het Vijfhoekpark in Zaandam
Dit park is gesitueerd rond een inbraakmeer, de Beunderbraak. Het is in twee delen aangelegd nadat het eerst als baggerstort had gediend. Het ene deel is aangelegd in 1959-’60. Het tweede deel rond 1965. Bij de aanleg is geprobeerd verschillende gebieden in het park te creëren door gebruik te maken van verschillend boommateriaal. Door de natte bodem zijn echter veel bomen gestorven en vervangen door voorhanden zijnd materiaal.
Het accentenverschil is hierdoor genivelleerd. Hoewel er aanzetten te zien waren van natuurlijke vegetatievorming en natuurlijke verjonging werd dit onderdrukt door enerzijds de dichte begroeiing en anderzijds het beheer. Door het beheer om te vormen wilde men de natuurlijke ontwikkeling meer kansen bieden. Met het onttrekken en laten afsterven van bomen en de introductie van grazend vee (Schotse hooglanders) hoopt men dat er een grote natuurlijke variatie gaat ontstaan. Bovendien moet hierdoor ook een grotere variatie in de vogel- en insectenstand gaan optreden.
5.4.5. Het Jagersveld
Dit gebied is ontstaan doordat er zand werd weggezogen voor de wegen- en woningbouw. Naast een aantrekkelijk gebied met specifieke recreatievoorzieningen is een aanzienlijk deel ingericht voor een combinatie van natuurontwikkeling en wandelen. In deze delen bevinden zich veenmos- en moerasvarenrietlandjes, maar ook overjarig rietland, verlandende sloten en ruigtekruidenvegetaties. Bij de aanplant van bosschages is er vooral gebruik gemaakt van soorten uit het berkenbroek- en elzenbroekgezelschap.
5.4.6. Rosariumpark te Krommenie, Darwinpark in Zaandam, Wilhelminapark in Wormerveer
Deze parken vormen buffergebieden tussen na-oorlogse wijken. De beplanting is weinig specifiek. Met het ouder worden van deze parken vindt er wel een verschuiving in de vogelsamenstelling plaats. De Fitis neemt in aantal af, de Specht en Wielewaal nemen in aantal toe.
5.4.7. Begraafplaatsen
Deze rustige gebieden kunnen een belangrijke functie hebben voor diverse vogels. Op de begraafplaats in Wormerveer broeden honderden Blauwe Reigers. Vooral echter voor bosvogels zijn de begraafplaatsen interessant. Zo zijn er op de Algemene Begraafplaats te Zaandam Goudhaantjes, Grauwe Vliegenvangers, Vinken, Staartmezen, Holenduiven en Boomvalken et cetera aangetroffen.
5.4.8. De schokgordel rond Eurometaal
Deze aangeplante bosstrook heeft als functie het opvangen van de schok bij eventuele explosies op het fabrieksterrein. Het bos is helemaal verwilderd en heeft een rijke kruidenlaag. Er nestelt een flink aantal verschillende vogels: Spechten, Uilen, Duiven, enz.. Het bijzonder van dit bos is echter de aanwezige Reigerkolonie. Deze kolonie is de grootste in Nederland boven het Noordzeekanaal. Jaarlijks broeden er honderden Blauwe Reigers.
5.4.9. Overig stedelijk gebied
Het bebouwde gebied bezit ook nog heel wat soorten planten en dieren, die zich op natuurlijke wijze ontwikkelen. De groenstrookjes en tuinen staan weliswaar vol met door de mens gekweekte en geplante heesters, bomen en planten, maar hier tussen en ook in overhoekjes en tussen straattegels groeien nog diverse kruiden. Dit zijn echter wel zeer algemeen voorkomende kruiden, in de volksmond onkruid genoemd. De stedelijke beplanting biedt samen met hoekjes, gaatjes en holletjes in bouwwerken nog een schat aan voedsel en ruimte voor nestpiaatsen voor diverse diertjes. Zo broeden er in de bebouwde omgeving van de Zaanstreek honderden Gierzwaluwen, Houtduiven, Winterkoninkjes en Koolmeesjes. Het aantal hier broedende Merels, Spreeuwen en Huismussen loopt in de duizenden.
Over aantallen en soorten insecten, spinnen enzovoort (zie bij 4.5.) is nog te weinig bekend. Dat zij niet ontbreken behoeft hier niet te worden betoogd.
Kortom de natuurfunctie van de stad is niet te verwaarlozen. Het ontbreken van alle vertrouwde vogels zou heel vreemd zijn. Uniek in z'n voorkomen is de natuur in het stedelijk gebied van Zaanstad echter niet. in tegenstelling tot die van de gehele Zaanstreek.
6 Beheer
Het beheer van een gebied omvat alle werkzaamheden, gericht op het in stand houden van de verkregen gebiedsfunctie. In het verleden was het beheer puur gericht op de economische functie van de streek. Het buitengebied was volledig in landbouwkundig beheer. Het principe van dit beheerssysteem is al in het eerste hoofdstuk aangegeven: de percelen dicht bij huis werden relatief intensief gebruikt, de verder weg gelegen percelen minder. Het sloot- en rietbeheer zijn afgeleid van het landbouwkundig beheer. Het slootbeheer is een door het waterschap aan de boer opgelegde verplichting.
De sloten dienen jaarlijks 'geschouwd', dat wil zeggen leeggehaald te worden om de waterafvoerende functie te behouden. Bij het schouwen wordt de bagger op het land gebracht. Vroeger had dit ook een bemestende functie. Na de schouw biedt de slootoever met de natte, enigszins zoute bagger een goede groeiplaats voor zout verdragende planten.
Het riet werd regelmatig gemaaid. De kleine rietstroken werden in de winter door de boer zelf gemaaid, of gesneden. Het werd als strooisellaag in de stallen gebruikt. Het hoge stevige riet kon tevens als dakbedekking dienst doen. De grote rietvelden werden door rietsnijders geoogst. Zij verkochten het als dakbedekkings-, of als bodembedekkingsmateriaal voor de bollenteelt. Het landbouwkundig beheer had een enorme natuurlijke rijkdom als onbedoeld neveneffect tot gevolg.
Door de noodzakelijk geachte produktieverhoging werd het beheer daar waar mogelijk geïntensiveerd. Bedrijven die niet mee konden komen verdwenen. De landbouwkundig minst interessante percelen werden verwaarloosd, of verkocht; de tijd ontbrak om die nog te bewerken of het loonde gewoon niet de moeite. Ook het rietbeheer veranderde.
De bollenkwekers gebruikten geen riet meer als bodembedekker, als materiaal in de stal raakte het in onbruik en als dakbedekking kwam het goedkoop uit Oost-Europa. De natuur kwam door deze veranderingen onder druk te staan. De intensivering betekende vaak een verlaging van de waterstand, meer koeien per hectare, en ook meer mest en bewerkingen. De flora veranderde hierdoor naar soorten die kenmerkend waren voor een grotere voedselrijkdom. Ze werd hierdoor soorten armer. Ook de weidevogels kregen het moeilijk.
De hogere veedichtheid leidde tot meer kans op vertrapping. Het vaker en vroeger maaien betekende dat de jonge vogels niet in staat waren te vluchten en dus massaal omkwamen. Verlaging van de waterstand hield ook in dat de weilanden in de winter niet meer onder water kwamen te staan. Dit was ongunstig voor overwinteraars die juist op deze plasdrasse weilanden fourageerden.
De landbouwkundig minst interessante percelen waren in veel gevallen de botanisch waardevolle schrale hooilandjes. Verwaarlozing betekende verruiging. In eerste instantie ging hierdoor de botanische betekenis achteruit. Verkoop van deze landjes aan particulieren (recreanten) leidde ook tot verstoring van de natuur. Behalve achteruitgang van de flora betekende dit ook een achteruitgang van de weidevogels. Op de schrale hooilandjes broeden juist de kritische soorten zoals de Kemphaan. Met het verdwijnen van de hooilandjes verdwijnen deze vogels ook van de nabijgelegen percelen, aangezien weidevogels opgaande begroeiing mijden, omdat zich daarin vogels kunnen verschuilen die het op de eieren en jongen gemunt hebben.
De veranderingen in het landbouwkundig beheer als gevolg van de intensivering hebben ertoe geleid dat er in de jaren '60 en ’70 een behoefte aan een ander, niet puur economisch gericht beheer ontstond, aan natuurbeheer.
In 1975 verscheen de zogeheten relatienota. Volgens deze nota diende het natuurbeheer zeker niet in alle gevallen in de plaats te komen van het landbouwkundig beheer, maar kon het veelal naast elkaar bestaan. De boeren dienden dan wel een vergoeding te krijgen voor het door hen uit te voeren natuurbeheer: de zogenaamde beheersvergoeding. Zie ook: →Boerenbedrijf.
Deze beheersvergoeding is een vrijwillig aan te gane overeenkomst tussen een individuele boer en het rijk, waarbij de boer zich voor een periode van zes jaar verplicht om een bepaald natuurbeheer op zijn land te voeren.
Bij het uit te voeren natuurbeheer kan de boer vaak nog kiezen uit een aantal, van licht tot zwaar variërende, pakketten. In deze pakketten zijn bepalingen opgenomen als het handhaven van de waterstand, de hoeveelheid op te brengen mest, het achterwege laten van rollen, slepen en maaien tussen bepaalde data (in het broedseizoen), enzovoort.
Voor het natuurbeheer ontvangt de boer een vergoeding die in principe gelijk moet zijn aan de gemaakte kosten (inclusief inkomstenderving door lagere opbrengst). Afhankelijk van de zwaarte van het pakket kan deze vergoeding variëren van enkele honderden guldens tot meer dan ƒ 1000 per jaar per hectare.
Overigens kan niet overal een beheersovereenkomst worden afgesloten. Dat kan alleen in de daartoe aangewezen beheersgebieden.
In de Zaanstreek zijn vrij veel van die gebieden aangewezen, namelijk delen van de polder Westzaan. de Oostzanerpolder, het Wormer- en Jisperveld. de Enge Wormer en de Kalverpolder. Volgens de relatienota zal niet in alle gevallen een beheersovereenkomst kunnen leiden tot het uit natuuroogpunt gewenste beheer in een gebied. In dat geval wordt het gebied als reservaat aangewezen en wordt het (op termijn) door natuurbeschermingsorganisaties in eigendom en beheer genomen. Bij dit beheer worden in een aantal gevallen nog wel boeren betrokken.
Bij het beheer van natuurterrein als reservaat is het niet altijd mogelijk om het oude landbouwkundige beheer voort te zetten. Dit is soms te bewerkelijk en te duur, of ongewenst in verband met de beoogde natuurlijke ontwikkeling. Reservaatbeheerders maken een beheersplan voor het reservaat. Hierin staat de gewenste natuur, alsook het gewenste beheer om die natuur in stand te houden, dan wel te creëren.
Er zijn drie typen van natuurbeheer te onderscheiden: het botanisch beheer, het ornithologisch beheer en een mengvorm. Binnen deze typen kunnen er nog accentverschillen optreden bijvoorbeeld bij het ornithologisch beheer de nadruk op ofwel weidevogels of rietvogels en voor beide gevallen de keuze van soorten.
schapsbeheer in de Zoals hiervoor al aangegeven kan het beheer Zaanse polders. twee richtingen op. Richt men zich op het behoud van een situatie, of op het ontwikkelen van een nieuwe. Een voorbeeld van dit laatste is het verschralen van een perceel door het afvoeren van het hooi ten behoeve van veenheidevorming. De beheersvorm waarvoor gekozen wordt kan betrekking hebben op een perceel of op een heel reservaat. De praktijk is meestal dat men binnen een reservaat toch wel bepaalde accenten legt. Dit wordt mede door de uitgangssituatie bepaald.
6.1. Vrijwillig landschapsbeheer
In de jaren ’70 was het rijksbeleid met betrekking tot natuurbeheer nog niet zover uitgewerkt dat het op grote schaal ingang vond in de Zaanstreek. Aan de andere kant vond een sterke verwaarlozing van gebieden plaats. Om het gebrek aan beheer op te vangen ontstonden er verschillende groepen vrijwilligers. Ook de gemeente Zaanstad sprong bij. Zij stelde materiaal en enige arbeidskracht beschikbaar en stelde een rietmaaivergoeding in. Deze vergoeding is ingetrokken op het moment dat de beheersvergoedingen in de streek afgesloten werden. Het vrijwillig landschapsbeheer vindt nog steeds plaats.
Het werk bestaat uit het verwijderen van opslag (bomen en struiken), het maaien en afvoeren van riet of hooi of het harken van veenmos om verschraling te bereiken, het maaien van rietkragen, het schonen van sloten of het neerhalen van illegale bouwsels. Ook het plaatsen van nestbeschermers, die voorkomen dat nesten vertrapt of kapotgereden worden, kan tot het werk behoren. In de Zaanstreek zijn (waren) de volgende vrijwillige beheersactiviteiten:
- In het Guisveld was er in eerste instantie een groep van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) actief. In dit gebied had de verwaarlozing een grote omvang gekregen, voornamelijk als gevolg van de planologische onzekerheid. Later werd de werkgroep Beheer Guisveld opgericht, die aanvankelijk in de weekeinden maar later ook doordeweeks werkzaamheden verrichtte.
- Onder leiding van het →Kontakt Milieubeheer Zaanstreek (KMZ) is er regelmatig in de Kalverpolder gewerkt.
- Een recent initiatief is de Ecologische beheerswerkgroep de Poelboerderij Deze groep werkt door de hele Zaanstreek.
Los van de hier genoemde groepen wordt er nog geregeld gewerkt door groepen van het Instituut voor Natuur- en Milieu-educatie (IVN), dat kampen organiseert. Daarnaast werken er ook vrijwilligers bij natuurbeschermingsorganisaties. Aan al deze vrijwilligersgroepen wordt ondersteuning verleend door de gemeente en door het Vrijwillig Natuur en Landschapsbeheer Noord-Holland (VNLB).
Het beheer door boeren, vrijwilligers en natuurbeschermers is gericht op het behoud van een zo groot mogelijke natuurlijke rijkdom. Weliswaar hangt er voor het behoud veel af van het beheer; echter ook wanneer gebieden zeker gesteld worden en goed beheerd, dan nog kan de natuur bedreigd worden door een vervuild milieu. Als de vervuiling van lucht, bodem en water op het huidige niveau door blijft gaan zal de natuurlijke rijkdom van de Zaanstreek (en overige gebieden) de komende decennia sterk teruglopen.
R. T. F. Gerrits
Literatuur: B. Korf, Biologische betekenis van het buitengebied van Zaanstad, Zaanstad 1977; Zaanse vogels, Vogelbeschermingswacht Zaanstreek, 1983; Watervogels in de Zaanstreek, idem 1986; Inventarisatierapport herinrichting Westzaan, NMF 1988; Beheersplan Guisveld, SBB N-H 1986; De Grutter, themanummer Guisveld. Vogelbeschermingswacht Zaanstreek, 1986; J.J Schilstra e.a., De polder Oostzaan, 1979.
De auteur dankt de volgende personen voor het verlenen van medewerking: de heren J. Heyink, R. Leguyt. R. van 't Veer en mevrouw L Snuif-Verwey. Daarnaast de Provinciale Milieufederatie CMN voor het beschikbaar stellen van faciliteiten en literatuur.
