Met den naam Elkesaieten wordt aangeduid een richting van het synkretistisch-gnostisch Joden-Christendom, waarvan wij verwarde berichten vinden bij Epifanius, Origenes en Hippolytus. De oorsprong van de Elkesaieten leiden velen af van een persoon Elkesai, die in het begin van de regeering van Trajanus, ongeveer 100 n.
Chr., een nieuwe leer verkondigde, en daarbij zich beriep op een boek, dat een nieuwe openbaring behelsde, en dat hem door een mannelijken engel, bijgestaan door een vrouwelijken geest in het Parthische Sera was overhandigd. Waarschijnlijk echter is de naam Elkesai geen naam van een persoon, maar van het boek.
De beteekenis van dien naam wordt door Epifanius verklaard door: verborgene kracht. De Syriër Alcibiades uit Apamea bracht het ongeveer 220 naar Rome.
Nog enkele fragmenten zijn overig, die door Hilgenfeld zijn verzameld.De leer, in dit boek verkondigd, is een mengsel van Joodsche en Christelijke elementen, met heidensch-naturalistische denkbeelden doortrokken. De heidensche elementen vertoonen zich in de wasschingen, waaraan een reinigende kracht wordt toegeschreven. Een vergeving van zonden op grond van een nieuwen doop, in naam van den hoogsten God en zijn zoon wordt verkondigd, waarbij nog 7 getuigen gevoegd worden, namelijk de 5 elementen naar Oostersche opvatting, benevens olie en zout. Het Joodsche element wordt duidelijk daarin, dat zij de wet verplicht rekenen en vasthielden aan den Sabbat en de besnijdenis. Zij verwierpen echter de offers, oefenden kritiek op het Oude Testament, waarvan zij sommige stukken verwierpen. Hun christologie is zwevend.
Christus is niet uit een maagd, maar evenals alle menschen geboren. Aan de eene zijde beschouwden zij Christus als een engel, en aan den anderen kant leerden zij de voortdurende incarnatie van Christus, die reeds vroeger in Adam verschenen was. Het avondmaal vierden zij met brood en zout. Zij beschouwden het gebruik van vleesch als zondig.
Een invloed van beteekenis hebben de Elkesaieten niet gehad in de Christelijke kerk, maar wel bij het ontstaan van den Islam.
