(Fr. Baerderadiel) Gemeente in midden-Friesland.
Hoofdplaats Mantgum. Als overwegend agrarische gemeente kreeg Baarderadeel in de jaren ’50 en ’60 te maken met een groot bevolkingsverlies, gepaard gaand met verval van de kleine dorpen.
Een uitzondering vormden Weidum (o.m. forensisme) en Winsum (industrie) en, in de jaren ’70, Mantgum (o.m. forensisme). Tot de gemeente behoren verder de dorpen Baard, Beers, Bozum, Britswerd, Hijlaard, Huins, Jellum, Jorwerd, Lions, Oosterlittens, Oosterwierum, Wieuwerd.Grenst ten N. aan Menaldumadeel, ten W. aan Hennaarderadeel, ten Z. aan Wymbritseradeel, ten Z.O. aan Rauwerderhem en ten O. aan Leeuwarden.
Het gemeentewapen is als volgt: een gedeeld schild, waarvan de (heraldieke) rechterhelft in goud een halve adelaar van sabel (zwart) vertoont, terwijl de linkerhelft in azuur (blauw) twee zespuntige sterren van goud bevat, paalsgewijze boven elkaar geplaatst.
De gemeentevlag werd op 22-4-1962 ingesteld door de gemeenteraad; kleuren en symbolen zijn ontleend aan die van het gemeentewapen. De zwarte balk is een zinnebeeldige voorstelling van de oude zeedijk die, als een der eerste in Frl. aangelegd, dwars door de gemeente loopt: scheiding tussen water en land. De twee sterren symboliseren de dorpen, die zich door de dijk beveiligd weten.
De opp. van de gemeente bedraagt 72,85 km2, waarvan 1,4 km2 water.
Economie Als overwegend agrarische gemeente heeft Baarderadeel ten volle de gevolgen van structuurveranderingen in de landbouw ervaren. In 1960 was nog 39,1 % van de beroepsbevolking in de landbouw werkzaam, 29,5 % in industrie en ambacht, 31 % in overige bedrijfstakken. Door schaalvergroting en daarmee samenhangend de afname van het aantal arbeidsplaatsen in de agrarische sector, liep het aantal inwoners in de meeste dorpen sterk terug. De mechanisatie in de landbouw was gunstig voor het dorp Winsum: de daar gevestigde fabriek van landbouwwerktuigen (Miedema) bleef tot het eind van de jaren ’60 groeien en was met meer dan 100 werknemers reeds in het begin van de jaren ’60 een industrieel bedrijf van formaat. Ook het in Winsum gevestigde toeleveringsbedrijf Fa. Tinga gaf nieuwe impulsen aan de economische ontwikkeling van de gemeente.
Door het verbeteren van de verkeersverbindingen gingen enkele dorpen een nieuwe, rooskleurige toekomst tegemoet maar vooral door ontwikkeling van het forensisme: bijv. Weidum, Mantgum (spoorlijn Leeuwarden). Deze ontwikkeling kan worden versterkt door de aanleg van de weg Leeuwarden-Bolsward.
Bevolking De loop der bevolking over de jaren
1954-1974 was als volgt: 1954 1959 1964 1969 1974
Baarderadeel 5250 5162 5148 5020 4842 Baard 281 241 221 206 200 Beers 177 168 168 162 140 Bozum 566 507 493 443 444 Britswerd 164 139 136 128 111 Huins 151 154 152 144 129 Hijlaard 374 351 361 330 306 Jellum 217 202 191 161 141 Jorwerd 418 396 392 398 353 Lions 41 48 49 49 48 Mantgum 449 418 417 403 478 Oosterlittens 582 559 524 517 487 Oosterwierum 402 365 375 344 337 Weidum 485 565 581 603 573 Winsum 727 815 869 952 912 Wieuwerd 216 234 219 180 183 Politiek en kerkelijk leven De vanouds belangrijkste N.H.-kerk, met een kerkgebouw in elk van de vijftien dorpen, werd het zwaarst getroffen door de ontkerkelijking. In 1971 was 47 % van de bevolking Hervormd (in 1960 60,5 %), 16 % Gereformeerd (14), 5,5 % Rooms-Katholieken (5,1), 27 % behoorde tot geen kerkgenootschap (16). De Rooms-Katholieken vindt men vooral in en rond Oosterwierum, waar ook de R.K.-Kerk staat; Gereformeerden in Bozum, Hijlaard en Winsum. Een Doopsgezinde kerk staat in Baard.
Politiek is Baarderadeel een gemeente met een sterk liberale traditie. Provinciaal en gemeentelijk was het in 1970 en 1974 een van de bolwerken van de Frysk Nasjonale Partij.
Na 1954 was de gemeenteraad als volgt samengesteld: 6 PvdA, 2 AR, 2 VVD, 1 CHU. Na 1974: 4 PvdA, 3 CDA, 2 VVD, 2 FNP.
Zie ook Verkiezingen.
Cultuur, sport, monumenten De Fr. cultuur leeft sterk in Baarderadeel. Evenementen als het openluchttoneel te Jorwerd (sedert 1954), het fierljepkampioenschap te Winsum, de jaarlijkse uitreiking van de Rely Jorritsmapriis op het gemeentehuis te Mantgum, een aantal meer of minder belangrijke kaatspartijen, het bestaan van vele goede amateurtoneelverenigingen e.d. illustreren dit. Dat sterk Friese karakter van de gemeente vindt men ook terug in het grote aantal monumenten: de kerken in alle 15 dorpen waarvan vele zijn gerestaureerd, het oude Stinspoortje te Beers, waar een verzameling van voorwerpen en bescheiden, betrekking hebbende op stinzen en States wordt bewaard en in de zomermaanden wordt tentoongesteld, een groot aantal oude, aanzienlijke boerderijen. Op het gebied van het onderwijs heeft het overwegend Fr. karakter van de gemeente geleid tot een frequente deelname van scholen aan het Tweetalig onderwijs. Voor het voortgezet onderwijs is men aangewezen op Franeker, Leeuwarden, Sneek en Wommels. Van de in de gemeente staande kerken verdienen die te Bozum en Lions speciale vermelding.
De in de 12e eeuw gebouwde en in 1941 gerestaureerde Hervormde kerk te Bozum bevat in het halfrond gesloten koor een fresco. De kerk en toren van Lions, waarvan de restauratie begin 1972 was voltooid, is naast een godsdienstig, ook een cultureel centrum. De restauratie zelf, mogelijk geworden door een zeer succesvolle actie („het wonder van Lions”) van een speciaal hiertoe in het leven geroepen comité, bleek naderhand minder succesvol: de kerk vertoonde in 1974 opnieuw scheuren. Wereldberoemd zijn de mummies van Wieuwerd: niet vergane lijken en kadavers in de grafkelder zijn een toeristische trekpleister geworden. Het verschijnsel van het intact-blijven van afgestorven lichamen in deze grafkelder is nog niet wetenschappelijk bevredigend verklaard.
In Weidum staat sedert 1969 een door Harmen Abma ontworpen monument ter nagedachtenis aan de „uitvinder van de radio-omroep”, de op 26-101885 te Weidum geboren Hans Henricus Schotanus a Steringa Idzerda.
Naast steeds frequenter beoefende nationale sporten als voetbal, gymnastiek enz. wordt in Baarderadeel veel geschaatst. In Jorwerd is het „tippen”, een tot folklore geworden behendigheidsspel, nog in zwang. Op een aantal plaatsen wordt volgens het Friese (Poolse) systeem gedamd. In Mantgum ligt een tennisbaan.
Burgemeesters sedert 1954: mr. L. G. Boelens, P. Kuiper (vanaf 1964).
Door W. Goïnga wordt een archief m.b.t. Baarderadeel bijgehouden, waarin ook publicaties in tijdschriften e.d. worden bewaard.
Lit: Geakundich Wurkforban fan de Fryske Akademy, Baerderadiel, in geakunde (1957).
