Opstand van de Nederlandse gewesten tegen hun landsheer, verbonden aan de jaren 1568 en 1648. Na 1560 nam het verzet tegen de landsheer Filips II allengs toe.
Belangrijke oorzaken waren de centraliteitspolitiek van de regering in Brussel en de geloofsvervolging. De beeldenstorm in 1566 was een eerste uiting van publiek verzet. De veldtochten van de graven Adolf en Lodewijk van Nassau in 1568 en volgende jaren tegen ’s konings vertegenwoordiger, de hertog van Alva, waren georganiseerde acties voor vrijheid en zelfstandigheid. In 1572 onttrokken Holland en Zeeland zich als eersten aan het bewind van landvoogd Alva en beschouwden Willem van Oranje als de wettige vertegenwoordiger van de landsheer. In 1576 en 1577 verbonden de Nederlandse gewesten zich bij de Pacificatie van Gent en de Unie van Brussel met het doel samen te werken in de strijd tegen de Spanjaarden en onderlinge vriendschap en verkeer te herstellen. Dit verbond werd ook wel aangeduid als de Generale Unie.
In 1579 sloten de noordelijke gewesten een Nadere Unie, die bekend staat als de Unie van Utrecht. Het verdrag werd ondertekend door Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, de Ommelanden, Friesland, een aantal Zuid-Nederlandse steden en Drenthe. De verdrijving van de vijand was de eerste bepaling van dit verdrag, maar de tekst bevatte tevens bepalingen voor de staatkundige regeling van o.a. belastingen, defensie, godsdienstuitoefening en wijze van stemmen in de colleges.In 1581 zwoeren de verenigde gewesten Filips II als landsheer af en gingen op zoek naar een nieuwe landsheer. Zonder succes evenwel, zodat vanaf 1588 de Republiek der Verenigde Nederlanden een feit was. De Staten-Generaal, samengesteld uit afgevaardigden van de gewesten, vertegenwoordigden dit gemenebest. De strijd tegen de Spaanse koning ging echter voort. De graven van Nassau, Maurits en Willem Lodewijk, organiseerden in 1590-1594 een succesvolle veldtocht en veroverden o.a. Delfzijl, Coevorden en in 1594 de stad Groningen (de Reductie).
Daarmee bestond de Republiek uit zeven soevereine gewesten. Westerwolde werd als veroverd gebied beschouwd en door de Raad van State bestuurd. In golven heeft de strijd zich voortgezet, zij het niet meer zo heftig. Een langere rustpauze was het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). De Vrede van Münster maakte tenslotte in 1648 een einde aan deze strijd.
Lit.: P.Th.F.M. Boekholt e.a. (red.), Rondom de Reductie. Vierhonderd jaar provincie Groningen 1594-1994 (Assen 1994): P. Brood (red.), Van Beeldenstorm tot Reductie van Groningen (Groningen 1994): P.J. van Winter, Oorlogsduur in oorlogsnamen (Amsterdam 1972) 18-49.
