Nicoline van der Sijs
Iedere etymologische beschrijving van een woord vertrekt van de eerste keer dat een woord voorkomt in het Nederlands. Dat tijdstip vormt, samen met de oudste spelling en de oudste betekenis van het woord, namelijk een belangrijk aanknopingspunt om de herkomst ervan te achterhalen.
Op die dateringen komen regelmatig kritische opmerkingen. Een groot deel van de kritiek van lezers is niet gebaseerd op teksten maar op hun geheugen. Zo schreef een lezer bijvoorbeeld dat de datering van het woord katenspek, 1972, er volkomen naast zit want dat hij bij zijn grootouders in de jaren dertig of veertig al als traktatie een boterham met katenspek kreeg.
Dit soort beweringen moet uiteraard worden gefactcheckt en, helaas voor de lezer, leidt dat er vaak toe dat het verhaal wordt kapotgecheckt. Zo ook in dit geval. Als katenspek al een jaar of veertig ouder zou zijn, dan moet dat in teksten terug te vinden zijn: al is het maar omdat slagerijen en winkels uitgebreid adverteren met nieuwe producten. Als we in de historische kranten op Delpher het woord katenspek zoeken, dan blijkt dat inderdaad vrijwel uitsluitend voor te komen in advertenties, en die advertenties dateren vanaf 1969, dus net iets eerder dan 1972. De vorm katenspeck, met als toelichting ‘gerookt Duits spek’, vinden we al in een advertentie uit 1966. De datering kan dus iets worden vervroegd maar niet fundamenteel.
Extra informatie vinden we in een tijdschriftartikel in De Nieuwe Taalgids uit 1972. Een medewerker van het tijdschrift schrijft over de opkomst van het woord katenspek:
‘Over de verbreiding van dit produkt vertelde men mij het volgende: Duitsland met zijn enorm assortiment van vleeswaren […] biedt het Nederlandse grootwinkelbedrijf geregeld nieuwe artikelen aan. Ongeveer een jaar geleden bleek dit Katenspeck in de Nederlandse smaak te vallen. Om goedkoper te kunnen leveren heeft een grootwinkelbedrijf de fabricage van dit produkt nu zelf ter hand genomen. Door uniforme naamgeving en prijsaanduiding voor alle vestigingen van dit bedrijf verbreidt het gelanceerde katenspek zich pijlsnel in al onze provincies. Dat dit woord zijn verbreiding uitsluitend aan het grootwinkelbedrijf te danken heeft, blijkt uit het feit dat een tweetal “gewone” slagers bij navraag zelfs nog nooit van dit produkt gehoord bleken te hebben.
De teksten tonen een aantal zaken aan. Ten eerste de feilbaarheid van het taalgeheugen. Wellicht kreeg de informant bij zijn grootouders gerookte spek op zijn boterhammen, maar die zullen ze dan nog niet katenspek hebben genoemd. Een product of een erop lijkend product kan dus ouder zijn dan de naam ervoor, maar het menselijk geheugen kan geen verschil maken tussen product en naam. Ten tweede blijkt hoe nuttig het is om naar de oudste vermeldingen te kijken. Daaruit leren we in dit geval dat de naam katenspek rond 1970 ontleend is aan het Duits, en dat een winkelketen het product heeft ingevoerd onder de naam katenspek. Die van het Duits afwijkende spelling – die zal zijn gekozen als marketinginstrument om de Duitse herkomst te verdoezelen – gebruiken we nog steeds.
