Sarphati, Dr Samuel - Dr Samuel Sarphati (1813-1866), was de man die de wederopleving van A. heeft gestimuleerd, geactiveerd en voor een belangrijk deel zelfs heeft geleid. Hij is een van de mannen geweest die, bezield door hoge idealen, "de schone slaapster aan het IJ" - de stad die sinds anderhalve eeuw scheen te sluimeren binnen het keurslijf van haar wallen - heeft gewekt. Voor een belangrijk deel is de opkomst van de stad na 1850 zijn werk geweest. De tijden waren er rijp voor; ook elders in het land kwam omstreeks 1850 nieuw leven. Maar zelfs als men erkent dat dr Sarphati in dit opzicht kind van zijn tijd was en de wind mee had, doet dat niet de minste afbreuk aan zijn betekenis als wegbereider voor het nieuwe A.
Kort voor het einde van de Franse overheersing werd hij geboren als zoon van onvermogende joodse ouders. Al vroeg bleek zijn bijzondere begaafdheid. Hij kon, met steun van vermogende kennissen van zijn ouders, geneeskunde gaan studeren in Leiden. Hij won er tweemaal een gouden medaille met medische prijsvragen, promoveerde in 1838 en vestigde zich als arts in A., waar hij al spoedig een gezien geneesheer was. Maar zijn belangstelling richtte zich niet alleen op genezen. Hij werd getroffen door de ellende, waarin een groot deel van de arbeiders in die dagen leefde. Hij zag dat zeer veel anders kon en moest worden ingericht om de geestelijke en lichamelijke gezondheid van de stadsbevolking te verbeteren. Zijn rusteloze geest en zijn veelzijdige belangstelling waren oorzaak dat hij tal van projecten heeft ontworpen en ook uitgevoerd. Hij was ook een verbeten strijder voor woningbouw die de bewoners meer licht, luchten zon bood. In 1845 voerde Sarphati zijn eerste denkbeeld uit, nl. dat een handelsstad als A. een moderne handelsschool moest hebben.
Die school stichtte hij (zelf doceerde hij chemie) en hoewel hij veel tegenwerking ontmoette, nam de gemeente zijn denkbeelden later bij de stichting van haar openbare handelsscholen grotendeels over. In 1864 werd de Nationale Hypotheekbank opgericht, voor een belangrijk gedeelte door zijn ijveren voor de stichting van een dergelijke instelling. De afvalverwijdering van de stad, in die dagen nog zeer gebrekkig georganiseerd, trok ook zijn aandacht. Hij stichtte de Maatschappij tot bevordering van landbouw en landontginning, die zorgde voor het ophalen van huisvuil, dat als meststof verkocht werd. Deze activiteit bleek renderend, totdat in 1877 de stad de reiniging aan zich trok (zie: Stadsreiniging). In 1855 achtte Sarphati de tijd gekomen om de strijd aan te gaan voor een betere voedselvoorziening van de bevolking. Hij richtte de Maatschappij voor Meel- en Broodfabrieken* op, waardoor het brood veel goedkoper werd, een betere samenstelling kreeg en hygiënischer bereid werd. Prins Frederik, de oom van koning Willem III, stond hem bij dit werk krachtig ter zijde. Maar zijn grootste werk was de bevordering van de volksvlijt en de nijverheid. Het Paleis voor Volksvlijt* was van die arbeid de getuigenis.
Ook voor de stadsuitbreiding maakte Sarphati zich verdienstelijk. Hij zag de uitbreidingsmogelijkheden vooral in de wijde omgeving van het Frederiksplein. Het Amstelhotel*, waaraan men in 1866 begon te bouwen, kwam er door zijn werk. De Nederlandsche Bouwmaatschappij zag in 1864 het licht op zijn initiatief. Het was deze maatschappij, die het nieuwe A. van die dagen deed ontstaan; het Oosteinde, daterend van 1864, was de eerste straat die gereedkwam. Daaromheen en rondom het Amstel hotel ontstond daarop een gehele buurt. Zijn plannen gingen nog veel verder (concessies voor een oppervlakte van meer dan 100 ha werden verkregen), maar midden in zijn werk werd hij door de dood achterhaald. Naar Sarphati werden een park, een straat, een kade en een verpleeghuis genoemd. Een in 1994 gerestaureerd monument voor hem staat in het Sarphatipark.
LIT. Dr J.Z. Baruch, Dr. Samuel Sarphati, O.A. 1964, 116; F.J. Dubiez, Dr. Samuel Sarphati, een groot Amsterdammer, O.A. 1966, 762; Rein Geurtsen, Sociaal ontbonden, cultureel gebonden, O.A. 1974, 50; Martin Pruijs, Een monument voor Dr. Samuel Sarphati: het Sarphatimonument gerestaureerd, 1994; Henne van der Kooy, Van armenarts tot projectontwikkelaar, O.A. 2001, 130; Henne van der Kooy en Justus de Leeuwe, Sarphati: een biografie, 2002.
