Nationaal Monument - De beeldhouwer John Rädecker* kreeg de opdracht tot uitvoering van het monument, terwijl de architect J.J.P. Oud zich ging bezighouden met de vormgeving. In voortreffelijke samenwerking hebben de beide kunstenaars het werk tot stand gebracht. John Rädecker kon de onthulling niet meer meemaken. Op de dag dat het centrale beeld "De Vrede" tegen de pyloon werd aangebracht, is hij overleden (12 jan. 1956).
De opbouw heeft een jaar geduurd. Het monument is uitgevoerd in lichte travertijn uit de groeven van Siena in Italië. De pyloon is 22 meter hoog. Aan de westzijde is een groot reliëf aangebracht met vier mannenfiguren (de oorlogsellende). Links en rechts twee mannen (het verzet) met huilende honden. De centrale figuur, de vrouw met kind, verzinnebeeldt de vrede, zo ook de omhoog vliegende duiven. De gekruisigde in het centrum strekt zijn armen uit boven de slachtoffers, als om hen te ontvangen. Voor het monument staan nog twee leeuwenfiguren. Zij zijn, evenals de andere dierfiguren en de elf provinciewapens aan de achterzijde, gemaakt door Jan Willem (Loekie), de zoon van Johan Rädecker. Op het Nationaal Monument zijn drie teksten aangebracht.
Aan de voorzijde op de pyloon staat: "Hic ubi cor patriae monumentum cordibus intus quod gestant cives spectet ad astra Dei". Deze tekst van dr J.D. Meerwaldt luidt vertaald: "Hier, waar het hart des Vaderlands is, moge het herinneringsteken, dat de burgers in het binnenste hunner harten dragen, opschouwen tot de sterren Gods". Op de achterzijde boven de nissen met de urnen is een vers van prof. dr N.A. Donkersloot te lezen: "Aarde, door het offer gewijd, samengebracht uit gans het land, teken tot in verren tijd van heugenis en vasten band". Voor de tekst op de voorzijde van de wand van de urnenbewaarplaats was A. Roland Holst verantwoordelijk. Hij schreef: "Nimmer, van Erts tot Arend, was enig schepsel vrij onder de zon, noch de zon zelve, noch de gesternten. Maar Geest brak Wet en stelde op de geslagen bres de Mens. Uit die Eersteling daalden de ontelbaren.
Duchtend zijn hoge blik deinsden hun zwermen binnen de Wet terug en werden volken en stonden elkander naar het leven: onder nachtgewolkten verward treurspel, dat Wereld heet. Sindsdien werd geen mens vrij dan ontboden van boven zijn dak, geen volk dan beheerst van boven zijn torens. Blijve dat ons bij, verlost als wij werden uit het schrikbewind van een onderwereld. Niet onbeheerst, doch enkel beheerst van boven de wereld blijft vrijheid ons deel". De onthulling had plaats op 4 mei 1956 door koningin Juliana. Voordien waren de urnen in de nissen geplaatst door jongens en meisjes (meest oorlogswezen) uit elf provincies. De twaalfde urn bevat aarde van de erevelden uit Indonesië. In 1965 werd het Nationaal Monument gerestaureerd; de holten en poriën werden gevuld met cementlijm en een
toegevoegde injectiehulpstof (murexinneonplas). In 1966 brachten de damslapers en damrellen het Nationaal Monument op de voorpagina's van de buitenlandse kranten. Sindsdien trekt het monument nog dagelijks bezoekers uit alle werelddelen, die zittend de provotijd willen doen herleven. In 1997 werd het Nationaal Monument opnieuw gerestaureerd. Door aantasting door zuur van het travertijn dreigde het uiteen te vallen en ook het oppervlak was ruw geworden. Het monument werd gedemonteerd en de kern werd vervangen door betonnen elementen. Het travertijn werd met acrylhars geïmpregneerd.
LIT. Dedalo Carasso, De wording van het Dammonument, O.A. 1986, 93.
