WoordHoek

Ewoud Sanders (2024)

Gepubliceerd op 20-02-2024

Mummie

betekenis & definitie

Het woord mummie blijkt omstreden.

Gisteren zag ik de tentoonstelling ‘Oog in oog’ in het Allard Pierson in Amsterdam. Het gaat om een expositie van 38 zogenoemde mummieportretten. Dit zijn op hout geschilderde portretten die zijn gemaakt tijdens de Romeinse periode in Egypte. Het is een prachtige tentoonstelling, die ik iedereen erg kan aanraden.

De tentoonstelling begint met een taalkundige waarschuwing die me verraste. ‘Het Allard Pierson is zich bewust van de discussie rondom gevoelige woorden’, zo staat er op een bordje. ‘Ook het woord “mummie” is niet onomstreden. De beeldvorming rondom dit woord doet vaak geen recht aan waar het in feite om gaat: een menselijk lichaam dat is behandeld en voorbereid op een leven in het hiernamaals.’

We leven in een tijd waarin de gevoelswaarde van relatief veel woorden aan het veranderen is. Woorden die voorheen voor de meeste mensen een neutrale klank hadden, worden nu als stigmatiserend of zelfs als discriminerend ervaren. Dat iets dergelijks ook geldt voor het woord mummie was mij ontgaan.

Koloniale uitbuiting
Wat zijn de bezwaren tegen dit woord? En waar komt het vandaan? Mummie betekent ‘gebalsemd lijk’. Het komt van het Arabische woord mumiya voor ‘was’. Of beter: voor ‘bitumen’, het zwartbruine residu van ruwe olie dat de oude Egyptenaren gebruikten voor het mummificatieproces. Mummie is een internationaal woord; wij kennen het sinds het eind van de zestiende eeuw.

Het Allard Pierson heeft gelijk: het woord mummie is inmiddels omstreden, vooral in het Engelse taalgebied. Begin 2023 maakten verschillende Britse musea bekend er afstand van te nemen. Onder meer het Belgische dagblad Nieuwsblad maakte hier melding van:

‘Volgens tegenstanders van het woord “mummie” zou het gebruik van de term getuigen van een gebrek aan respect voor de menselijke lichamen van zowat 3.000 jaar oud. Daarom wordt nu geopteerd voor “gemummificeerde persoon” of “gemummificeerde menselijke overblijfselen”. Op die manier willen de musea benadrukken dat bezoekers kijken naar mensen die ooit hebben geleefd. Het Great North Museum Hancock in Newcastle argumenteert dat het gebruik van de nieuwe term tegelijkertijd een erkenning is van de koloniale uitbuiting ten tijde van het Britse rijk.’

Ook het British Museum in Londen heeft het woord inmiddels in de ban gedaan. Het zou ‘beledigend zijn voor oude Egyptenaren’ en dode mensen ‘ontmenselijken’, aldus een woordvoerder van dit museum begin 2023. Aanvullend argument: dankzij allerlei B-films roept het woord mummie vooral associaties op met ‘gruwelijke monsters’.

Hypercorrecte betutteling
Inmiddels snap ik waarom het Allard Pierson de tekst op dat beginbordje zo kort heeft gehouden, want een en ander is lastig uit te leggen. Duidelijk is dat de gevoeligheid van dit woord niets te maken heeft met de herkomst ervan – die is Arabisch en juist heel neutraal. De musea die dit woord in de ban hebben gedaan, gaan er kennelijk van uit dat het woord mummie bepaalde associaties oproept. Associaties die zij menen te kennen, hoewel ik benieuwd ben op welk onderzoek zij dit baseren.

Bij mummie: angstaanjagend, beledigend, neerbuigend, koloniaal, respectloos. Bij de aanduiding ‘gemummificeerde persoon’ of ‘gemummificeerde menselijke overblijfselen’ zou dit opeens omslaan. De museumbezoeker weet daardoor: natuurlijk, dit was ooit een mens. Plotsklaps is er wel respect, verdwijnen de associaties met B-films naar de achtergrond, is er voldoende afgerekend met koloniale uitbuiting.

Het zal duidelijk zijn: ik kan deze argumentatie niet goed volgen. Ik vind dat de betreffende musea erg veel invullen voor de bezoekers. Het komt op mij over als een vorm van angstige, schuldbewuste, hypercorrecte betutteling. Zo lijkt het mij onwaarschijnlijk dat bezoekers van oudheidkundige exposities hun blik laten vertroebelen door B-films. Waarin mummies overigens juist nadrukkelijk geen dingen maar mensen zijn – doden die tot leven komen. Het zijn geen echte mummies, maar acteurs, tot mummie gemaakten.

Dineren met gemummificeerde lichamen
Gelukkig krijg je op die tentoonstelling in het Allard Pierson voldoende informatie over hoe de Oude Egyptenaren met hun mummies omgingen. Vanzelfsprekend met respect, zoals in vrijwel alle culturen mensen met dode lichamen omgaan. Dankzij het balsemen konden de nazaten hun respect zelfs extra lang tonen, want de gemummificeerde lichamen werden niet altijd direct bijgezet. Soms bleven ze zelfs langer dan een jaar onder de levenden. Bij verschillende grafcomplexen zijn ruimtes gevonden waar men met gemummificeerde lichamen kon dineren. Daarover bestaat geen twijfel: de kosten voor dergelijke diners zijn teruggevonden op verschillende rekeningen.

< >