Zijn er woorden die iedereen kent en die toch niet in de woordenboeken staan? Ja, die zijn er. Onlangs werd mij er eentje aangereikt door een lezer: kneiter. Ik ken het zelf in de betekenis ‘hoofd’, vooral in de verbinding kale kneiter. De lezer kende nog twee andere betekenissen: ‘knul’ en ‘grote, aardewerken knikker’. Die laatste betekenis had hij omstreeks 1930 in Amsterdam leren kennen.
Laten we dus voor het gemak aannemen dat het woord al minstens zeventig jaar bestaat. Toch staat het niet in Van Dale, Koenen, Kramers, Verschueren of in het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Ik heb het niet kunnen vinden in dialectwoordenboeken en niet in Bargoense of Jiddische woordenboeken. Na een tijdje begon ik te twijfelen of het wel echt bestaat. Dat was niet nodig, want in digitale krantenarchieven en op internet komt het tientallen malen voor.
Kneiterhard en kneiterleuk
Je komt het tegen als kneiter, kneitert en kneiterd, plus een enkele maal als knijter. ‘Hoofd’ en ‘knul’ zijn de meest gangbare betekenissen, maar je vindt het ook voor ‘joekel’ (‘een kneiter van een hit’), ‘blunder’ (‘een kneiter van de bovenste plank’) en ‘klap’ (‘een kneiter voor ze treiter ken die krijge’). Daarnaast vond ik kneiterhard en kneiterleuk, maar hier fungeert kneiter- als variant van knetter-.
De belangrijkste vraag is: hoe hebben onze woordenboeken dit veelzijdige en veelgebruikte woord zo lang over het hoofd kunnen zien? Waarschijnlijk doordat woordenboekredacteuren zich hoofdzakelijk baseren op schriftelijke bronnen (kranten, boeken, tijdschriften en andere woordenboeken), terwijl kneiter kennelijk vooral in de spreektaal leeft. Uiteindelijk vond ik het toch nog in één boekje, een beschrijving van het Haags uit 1985. Daar werd het opgevoerd in de betekenis ‘iets groots’.
We weten dus dat kneiter zo’n zeventig jaar geleden werd gebruikt voor ‘knikker’, en van ‘knikker’ naar ‘(kale) kop’ is maar een kleine stap. Maar wellicht is het al véél ouder en moeten we de herkomst heel ergens anders zoeken. Dat is het rare met dit soort ongeregistreerde woorden: je hebt nauwelijks houvast om hun geschiedenis en loopbaan in kaart te brengen.
(NRC, 22-5-2001)
