(17e eeuw) (vroeger ook: de maat stellen) (inf.) iemand de les lezen; iemand zijn vet geven; een ander persoon beoordelen op basis van zijn eigen normen en waarden. Vandaar ook: zich door iemand de maat laten nemen. L.W. Schuermans vermeldt in zijn Bijvoegsel aan het Algemeen Vlaamsch Idioticon (1883) al de gelijkaardige uitdrukking: 'iemand zijn maatje vullen'. 'De uitdrukking werd ontleend aan de bijbel (Marcus 4: 24): 'Hij zei tegen hen: "Let goed op wat je hoort: met de maat waarmee gij meet, zal u gemeten worden, en u zal boven die maat gegeven worden."' Een vrouw de maat nemen' betekent copuleren, neuken (M.A. van den Broek: Erotisch spreekwoordenboek. 2002).
• Elke keer als hij hier komt, heb ik plezier in die hooghartige snoet. Als ‘t er op aan komt, dan kunnen we hem allemaal de maat nemen. (Piet Bakker: Ciske de rat. 1941)
• (L. Lievevrouw-Coopman: Gents Woordenboek. 1950)
• De gespannen Van Bommel, die op een goede, stijlvolle, ja, zelfs waardige avond had gehoopt, verloor bijna zijn zelfbeheersing. `Ik laat me door u de maat niet nemen', brieste hij. (de Volkskrant, 21/06/1991)
• En wie zich, hoe omzichtig ook, even buiten die consensus waagt, heeft het op slag verkorven, zoals VVD-leider Bolkestein ondervond toen hij opriep tot het minderhedendebat. Dat mocht, mits er geen verschil van mening ontstond. Sindsdien wordt hem steeds zorgelijk de maat genomen: hij heeft nog niets miszegd, maar ... (Elsevier, 16/04/1994)
• Ik hou er niet van om nieuwe politici onmiddellijk de maat te nemen. (HP/ De Tijd, 15/03/2002)
• Daar heeft de grootvader van hoofdpersoon Movo een boekwinkel waar literaire avonden worden gehouden met schrijvers die elkaar voortdurend de maat nemen. (NRC Handelsblad, 21/02/2003)
• Het is belachelijk dat verslaggevers elkaar de maat gaan nemen. (Vrij Nederland, 28/06/2003)
• Zij wilde me de maat nemen, maar het was anders gelopen. (Abdelkader Benali: Feldman en ik. 2006)
• Oppassen dat je je cliënt niet de maat neemt. (Peter Drehmanns: Van de wereld. 2018)
• Dat de schat, die bij een clubje hoort dat buitenlanders graag de maat neemt, het over moskees had vond ik zo geestig. (Youp van ’t Hek: Stormschade. 2018)
• Vanaf de andere kant van de bar ving ik een blik op. Een man bestudeerde me uitgebreid. Hij nam me de maat. (Thysia Huisman: Het boek M. 2022)
