Behalve de in ons bewustzijn plaatsgrijpende psychische processen, die met het geheel van symptomen, dat het Ik-begrip samenstelt, in onafgebroken associatiebetrekking staan, kunnen zich ook nog andere psychische verrichtingen in ons afspelen, waarvan ons bewust Ik niets weet en die, los van de bewuste ideeën-associatie, niet willekeurig kunnen worden teruggeroepen in de herinnering noch onderworpen aan de critiek van ons denken. Men spreekt in zulke gevallen van een splitsing van de geest, van een tweede toestand, van een dubbel-Ik.
Een gewoon voorbeeld van die eigenaardige bewustzijnstoestanden vindt men in die dromen, die na het ontwaken òf geen òf slechts een oppervlakkige herinnering achterlaten, maar na het weder inslapen voortgezet kunnen worden. Terwijl wij in wakende toestand de droom vergeten hebben, komt het in de slaap weder te voorschijn tredende droombeeld ons bekend voor. Toestanden, die met de droom veel overeenkomst hebben, kunnen onder bepaalde pathologische verhoudingen teweeggebracht worden door sterke geestelijke en zielsaandoeningen (schrik, gemoedsbewegingen, verwondingen, enz.). De in deze zgn. hypnoïde toestanden plaats gehad hebbende feiten laten geen herinnering achter voor het bewustzijn, wel echter voor de volgende hypnoïde. Vnl. hysterische aanvallen brengen dikwijls ziekelijke bewustzijnstoestanden teweeg, waarvan de lijder zich in normale omstandigheden niets herinnert. Komen deze aanvallen dikwijls terug, dan kan men waarnemen, dat de patiënt zich de gebeurtenissen uit vroegere aanvallen niet alleen herinnert, maar daarvan gebruik maakt. Het bewustzijn bij zulk een aanval is volkomen gescheiden en autonoom en staat met het gewone bewustzijn niet in verband. Vnl. het door een hevige hysterische aanval veroorzaakte of ook wel als hysterisch symptoom afzonderlijk optredend somnambulisme toont ons het karakter van het dubbel bewustzijn. In somnambule toestand doen de zieken gecompliceerde en schijnbaar doelmatige, willekeurige handelingen, waaraan elke herinnering in de normale toestand ontbreekt. Het gehele wezen en doen en laten van zieken is in de afzonderlijke somnambule toestanden opvallend gelijk en het ziekelijke is duidelijk merkbaar. Het komt minder dikwijls voor, dat een zieke in de „tweede toestand” niet verandert. Karakter en stemming ondergaan een raadselachtige verandering, die weken en maanden kan voortduren. Tegenover het normale Ik staat dan een ziekelijk veranderd Ik in het somnambulisme, waarvan het eerste Ik niets weet (het dubbel Ik). Dergelijke abnormale toestanden vindt men ook bij epilepsie, alkoholvergiftiging en kunstmatig bij hypnose. Ook de toestand van een zich in „trance” bevindend „medium” tijdens spiritistische séances is een hypnotisch somnambulisme, vaak zonder hypnotiseur tot stand gekomen (auto-somnambulisme). (zie verder hypnotisme en magnetisme).
PROF. DR H. C. RÜMKE
