A. Pantserkoepels voor geschut (algemene inrichting: het meestal bolsegment-vormige dekpantser, het ring- of voorpantser en de hef- of draai-inrichting), nl.: 1.
Hefkoepels (zie fig. 1); het heffen, om vuur, meestal snelvuur, af te geven, geschiedt door het tegenwicht m te laten zakken, waardoor de hefboom k om het steunpunt l draaiende door middel van de hefspil h de draagzuil ƒ omhoog heft; in de figuur zijn voorts i een inrichting om het dekpantser a met affuit d en kanon e te draaien, b het voorpantser, vast in het betonlichaam c aangebracht en g de zitplaats van de richtkanonnier. 2. Draaikoepels (zie fig. 2) meestal voor twee kanonnen van zwaar of middelbaar kaliber; hierbij heeft de beweging van het dekpantser door middel van rolbanen plaats en wordt de koepel tijdens het vuren vastgeklemd. 3. Pantseraffuiten, waarbij het dekpantser in de toestand van rust door het voorpantser wordt gedragen, doch tijdens het vuren iets wordt geheven; zij kunnen daarom slechts één vuurmond bevatten.B. Gepantserde kazematten voor geschut, nl. pantserstanden voor één enkele, en pantserbatterijen voor meer dan één vuurmond ingericht.
C. Gepantserde opstellingen voor geweerschutters of zgn. geweergalerijen, welke o.a. aan de landzijde van kustforten worden aangebracht.
D. Waarnemingskoepels, welke vast of draaibaar kunnen zijn.
E. Vervoerbare pantserconstructies voor geschut, o.a. de zgn. loopgraafpantsers, welke ca. 1890 door Schumann werden toegepast bij zijn mobiele pantserfortificatie of het stelsel van pantserfronten in de Serethlinie (Roemenië).
Behalve van de kwaliteit van het materiaal hangt de deugdelijkheid van een pantserkoepel of -kazemat af van de schietgatconstructie, daar het meest kwetsbare deel van pantseringen de schietgaten zijn; daarom worden deze meestal uitgevoerd als zgn. minimaalschietgat, waarbij de horizontale draaiingsas van de koepel-vuurmond in of onder het schietgat is aangebracht, terwijl bij vaste pantserstanden ook de verticale draaiingsas van het kanon met haar verlengde door het midden van het schietgat moet gaan, zoals bij de minimaalschietgat-kazemataffuit van Gruson (zie fig. 3). Door een bolvormige verzwaring van de loop kan daarbij het schietgat geheel worden afgesloten.
Behalve de reeds genoemde fabriek van Krupp-Gruson waren of zijn nu nog werkzaam als constructeurs van pantseringen o.a.: Bofors (Zweden), Cockerill (België) en Schneider-Creusot (Frankrijk). Voor de berekening van de dikte van een pantserplaat zijn empirische formules opgesteld, welke min of meer juist het verband aangeven tussen die dikte en het kaliber, gewicht en trefsnelheid van het zwaarste projectiel, waartegen het pantser dekking moet bieden.
De Belgische en Franse pantserkoepels hebben in Wereldoorlog I goed weerstand geboden aan de zware beschietingen; in Wereldoorlog II zijn de toen nog in gebruik zijnde zware constructies minder tot haar recht gekomen wegens de luchtbombardementen en leverden overvallingen van forten uit de lucht zelfs groot gevaar voor pantserkoepels op. Daarentegen hebben de lichtere pantseringen in de liniën en stellingen toen vele goede diensten bewezen. Het waren in Nederland vele honderden gietstalen koepels, elk bewapend met één zware mitrailleur en aangebracht in een onderbouw van gewapend beton.
Lit.: Schröder, Schumann u. d. Panzer-Fortifikation (Berlin 1890); Snijders en Huffnagel, De inrichting van pantseringen en hare toepassing in den vestingbouw (Breda, K.M.A. 1894); Kon. Inst. v. Ingenieurs. Gedenkboek 1847-1897 (’s-Gravenhage 1897); Fortifikatorische Panzerkonstruktionen des Friedrich Krupp-Grusonwerk (1903); Snijders, Noorduijn en Van Royen, Duurzame en tijdelijke versterkingskunst, 2de dl (Breda 1907); Van der Hout, Duurzame Versterkingskunst (Breda 1924); Spanjaerdt Speckman, ld., 2de dl (Breda 1934); Beknopt overzicht v. d. Krijgsverrichtingen d.
Kon. Landmacht, 10-19 Mei 1940 (Leiden 1947).
