Gymnastiek (De) is eene stelselmatige ligchaamsoefening, welke de bevordering van spierkracht, behendigheid, gezondheid en schoonheid bedoelt. Zij maakte bij de Grieken van 600 tot 400 vóór Chr. een wezenlijk bestanddeel uit van het onderwijs; de twee andere deelen waren de grammatica en de muziek. Zij behoorde alzoo tot de onmisbare vakken. Het geheele onderrigt in de gymnastiek was zamengevat in den „pentathlon1’, en deze bestond uit de volgende 5 deelen : de loop, de sprong, het werpen met de schijf (discus), het werpen met de speer, en de worsteling.
Zij, die hierin geoefend waren, worden door de Ouden voorgesteld als de schoonste en krachtigste jongelingen en mannen. De gymnastische wedstrijd was het hoofdbestanddeel der volksspelen, vooral der Olympische. — Bij de Romeinen behoorde de gymnastiek niet tot het volksonderwijs, hoewel bij hen eene uitgebreide militaire gymnastiek in zwang was, bestaande in gaan, loopen, springen, voltigéren, zwemmen, het dragen van lasten, het werpen van steenen en speren en het schieten met pijl en boog. Ook de zwaardvechters werden bij hen in beroemde scholen kunstmatig geoefend. — In de middeleeuwen oefende zich voorts de ridderlijke jeugd in het dragen en hantéren der wapens, ten einde de overwinning te behalen in de spiegelgevechten of tournooijen, — aan welk woord de Duitschers den naam van turnen hebben ontleend.
De grondlegger der hedendaagsche gymnastiek was Guts Muths, die op het instituut van Salzmann te Schnepfenthal stelselmatige ligchaamsoefeningen invoerde. Zijne handelwijze vond algemeene goedkeuring, werd op vele scholen in Duitschland, Zwitserland en Denemarken nagevolgd, en verwierf vooral een krachtigen voorstander in Jahn, die daarmede de bedoeling verbond om de volkskracht te verhoogen en alzoo het Fransche juk te verbreken. Hij stichtte eene modèl-gymnastiekschool op de Hasenheide bij Berlijn, en zijn voorbeeld werkte krachtig, zoodat op vele plaatsen gymnastiekscholen en gymnastiekvereenigingen ontstonden. Bij het uitbarsten van den bevrijdingsoorlog trok Jahn met zijne weerbare jongelingen ten strijd, en velen van hen stierven den heldendood. Bij de toenemende reactie in Duitschland achtte de regéring het bestaan van gymnastiekvereenigingen gevaarlijk, weshalve Jahn in hechtenis werd genomen. De vereenigingen werden ontbonden, en eerst na 4 jaar verkreeg Jahn de vrijheid.
De gymnastiek bleef nu rusten tot in 1837; zij werd toen naar aanleiding van een geschrift van Lorinser: „Zum Schütze der Gesundheid in die Schulen" in Pruissen weder toegelaten, en eindelijk in 1842 van regèringswege als een onmisbaar bestanddeel der volksopvoeding in de scholen ingevoerd. Zelfs werden er kweekscholen gesticht voor gymnastiek-onderwijzers te Berlijn, Dresden, Darmstadt enz. Er ontstonden nieuwe gymnastiek-vereenigingen, van welke echter vele om staatkundige redenen na de jaren 1848 en 1849 ontbonden werden. Niettemin bleef men het zuiver gymnastiek-onderwijs aan de scholen voortzetten en uitbreiden, en het heeft allengs ingang gevonden bij de meeste beschaafde volken van ons werelddeel. In ons Vaderland behoort het tot de verpligte vakken der hoogere burgerscholen, en het is zeer te betreuren, dat het bij de lagere scholen nog maar al te veel verwaarloosd wordt.
De systematische gymnastiek zorgt voor eene geleidelijke en harmonische ontwikkeling van alle spieren des ligchaams. Hoogst belangrijk is tevens de orthopaedische gymnastiek, welke zich beijvert om zoodanige spieren te ontwikkelen, die achterlijk gebleven zijn en hierdoor aanleiding hebben gegeven tot verkrommingen en misvormingen, die weder schadelijk werken op bepaalde iigchaamsdeelen en alzoo gevaarlijk zijn voor de gezondheid.
Tot de gymnastiek behoort, behalve het marcheren, loopen, springen, hangen, klimmen enz., ook het halteren. Halters zijn korte ijzeren staven, aan wier uiteinden vrij zware kogels bevestigd zijn. De leerling neemt in elke hand zulk een halter, om daarmede, zoowel in rust als voortgaande, verschillende bewegingen regelmatig te volbrengen. Er bestaan onderscheidene tijdschriften voor de gymnastiek, zooals: „Neue Jahrbücher über die Turnkunst”, — „Deutsche Turnzeitung”, — „Le gymnaste beige”, enz., terwijl men in de groote steden van Duitschland prachtige „Turnhallen” aantreft.
