Een rechterlijke plaatsopneming houdt in dat de rechter in een geschil hoogstpersoonlijk poolshoogte gaat nemen om meer informatie te krijgen over een feitelijke situatie.
Indien twee of meerdere partijen met elkaar in onderhandeling treden om een overeenkomst te sluiten, beogen zij in beginsel een overeenkomst ingevolge artikel 6:217 van het Burgerlijk Wetboek. De wetgever heeft bepaald dat het de partijen vrij staat om de inhoud van een overeenkomst te bepalen. Indien partijen op een bepaald moment met elkaar in geschil komen, kunnen zij hun geschil voorleggen aan de burgerlijke rechter. De burgerlijke rechter bekijkt al hetgeen aan hem wordt voorgelegd en doet vervolgens uitspraak. Alvorens de rechter daadwerkelijk uitspraak doet, moet er een bepaalde procedure zijn doorlopen. In dit geval betreft het de dagvaardingsprocedure die staat beschreven in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering. In beginsel neemt de rechter in dergelijke procedures een passieve houding aan, wat inhoudt dat hij zijn besluit neemt op basis van hetgeen de partijen aandragen. In bepaalde gevallen kan de rechter echter zelf poolshoogte nemen om inzicht te krijgen in een bepaalde feitelijke situatie. Dit wordt ook wel de rechterlijke plaatsopneming (of schouw) genoemd.
