In een zo uitgestrekt eilandenrijk als Nederlands-Indië spreekt het vanzelf, dat een uitgebreid en betrouwbaar net van scheepvaartverbindingen even onmisbaar is als b.v. het spoorwegnet in Nederland.
De taak om in die scheepvaartverbindingen te voorzien, berust bij de N.V. Koninklijke Paketvaart-Maatschappij, veelal kortweg „K.P.M.” genoemd, welke maatschappij, in 1888 opgericht, op 1 Januari 1890 in bedrijf gekomen is. De eerste jaren na de oprichting moesten n.l. besteed worden aan voorbereidend werk voor de belangrijke taak, die de K.P.M. in Indië zou hebben te vervullen. Schepen moesten gebouwd worden, agentschappen gesticht, diensten uitgezet, kortom, de complete bedrijfsorganisatie moest worden opgezet, om op een bepaald tijdstip onmiddellijk in vollen ontvang te kunnen functioneren.
De verplichtingen, waaraan de K.P.M. heeft te voldoen, zijn vastgelegd in een overeenkomst met de Nederlands-Indische Regering. O.m. wordt de K.P.M. daarbij verplicht om bepaalde diensten met een bepaalde frequentie te bevaren. Anderzijds is aan de K.P.M. het alleen-vervoer opgedragen van Gouvernements-reizigers, -goederen, -dieren en -gelden.
Uit den aard der zaak omvatten de z.g. „contractuele” afvaarten de minimum verplichting van de K.P.M. in dit opzicht. Om te voldoen aan de practische eischen van het verkeer in Nederlands-Indië en ook om zulk verkeer te scheppen of aan te moedigen, moet de K.P.M. verre boven deze minimumeisen uitgaan. Daarvoor zijn niet minder dan 63 lijndiensten (1938) nodig, bevaren met een frequentie, variërend van meermalen per week tot éénmaal in de vier weken, ongerekend nog de buiten de dienstregeling vallende afvaarten met vrachtschepen voor bulkvervoer, zoals steenkolen, petroleumproducten, zout en rijst.
Op die wijze worden circa 550 plaatsen en plaatsjes, verspreid over den gehelen Nederlands-Indischen Archipel tot in zijn verste uithoeken, in verbinding gesteld met de gehele wereld. Het behoeft geen betoog van welk een enorme betekenis dit is voor de Indische samenleving, Europese zowel als inheemse, noch hoezeer het verkeersnet van de K.P.M. bevorderlijk is voor een gemakkelijke en vlotte functionering van het gouvernementele gezagsapparaat.
Voor een zo omvangrijk bedrijf als dat der K.P.M. is natuurlijk een veelomvattende organisatie onontbeerlijk. Zo heeft de maatschappij in Indië alleen 60 eigen agentschapskantoren, ressorterende onder het hoofdkantoor te Batavia-Centrum, waar alle draden van het dagelijkse bedrijf samenkomen. In Nederland, waar de Raad van Bestuur zetelt, is het hoofdkantoor der maatschappij gevestigd te Amsterdam, terwijl in het buitenland nog eigen kantoren zijn gevestigd in Sydney, Durban, New York en San Francisco.
In de brandstofvoorziening van de schepen wordt voor een belangrijk deel voorzien door een eigen kolenmijn-bedrijf aan de Beraoe-rivier (Oost Borneo), dat tot de best geëquipeerde bedrijven op dat gebied in Nederlands-Indië wordt gerekend.
Verder bezit de maatschappij te Tandjong Priok een scheepsreparatie-bedrijf, wasserij, bakkerij, slagerij, zeilmakerij, timmer- en verfwinkel, sloepenhelling en de nodige opslag- en distributie-plaatsen voor de proviandering en uitrusting van de vloot.
Te Batavia heeft de maatschappij haar eigen ziekenhuis, een logeergebouw voor het varend personeel, dat tijdelijk aan den wal is, o.m. voor studiedoeleinden, voor welk laatste doel de K.P.M. een nautischtechnische school heeft opgericht.
Behalve de z.g. „Archipel-lijnen” onderhoudt de K.P.M. ook scheepvaartverbindingen tussen Nederlands-Indië en omliggende landen, de z.g. „buitenlandse lijnen”.
Daarvan dienen allereerst genoemd de diensten, die speciaal voor de voedselvoorziening van Nederlands-Indië van belang zijn, n.l. de Java-Siam Lijn, Rangoon-Deli Lijn en Saigon-Molukken Lijn, die een regelmatigen aanvoer van rijst voor de inheemse bevolking verzekeren, voorzover de opbrengst van eigen bodem onvoldoende in de behoeften kan voorzien.
Voor de ontwikkeling van den Nederlands-Indischen handel en voor de bevordering van 'het toerisme naar en via Nederlands-Indië zijn verder van grote betekenis:
de Java-Australië Lijn: maandelijks tussen Singapore-Java en Brisbane-SydneyMelbourne-Adelaide;
de Zuid Pacific Lijn: een maandelijkse dienst van Saigon-Singapore-Java naar Papua, Zuid Pacific Eilanden, Nieuw Caledonië, Nieuw Zeeland, Sydney en terug via Port Moresby;
de Orient-java-Afrika Lijn: maandelijks van Shanghai-Hongkong-Manilla-Indo China-Siam-Singapore-Batavia naar Mauritius, Reunion, Madagascar en Zuid Afrika en terug via Oost Afrika en de Seychellen;
de Deli-Straits-China Lijn: een veertiendaagse dienst van Deli via Penang en Singapore naar Hongkong-Swatow-Amoy v.v.
Ten slotte zijn nog te vermelden de Bangkok-Afrika Lijn en de Saigon-Reunion-Madagascar Lijn, dat zijn meer speciale vrachtdiensten naast den snellen maildienst van de Orient-Java-Afrika Lijn.
De vloot der maatschappij omvat (1938) 138 stoom- en motorschepen, met een totale tonnage van ± 326.000 bruto registerton.
Al met al blijkt wel, dat de K.P.M. tot de grootste scheepvaartmaatschappijen van Nederland behoort. Zij bestrijkt in den Nederlands-Indischen Archipel en daarbuiten een zeer groot arbeidsveld, dat nog steeds voor uitbreiding vatbaar is. Voor den handel onder Nederlandse vlag is deze Maatschappij dan ook van de grootste betekenis, terwijl zij door samenwerking met andere Nederlandse en buitenlandse Scheepvaart-Maatschappijen een belangrijke schakel in het wereldverkeer vormt.
Op de grote rivieren van Borneo en Sumatra, exploiteert de K.P.M. een aantal hekwielers (stoomboten met de raderkast aan het achterschip), die heel weinig diepgang hebben en dus ver het binnenland in kunnen varen. Aan de monden van de rivieren worden de goederen dan overgeladen in de witte oceaanstomers.
Grappig is, dat op sommige van deze boten een groep complete winkeltjes zijn, die de inlanders van buiten langs een specialen trap kunnen bereiken; zodra de boot is aangekomen, gaan zij daar kopen: sarongs, zeep, sandalen, vuurwerk (voor Nieuwjaar), serviezen, obats (medicijnen), briefpapier, valse briljanten, Japanse parfums, scheermessen enz.
